|
| |
| |
| |
Tebekset en útsjoch
Yn gearkomsten fan Friezen lies ik yn dy dagen myn Simson. It blykte needsaaklik it yn it Hollânsk te fertalen, en yn dy foarm haw ik it foar mannige gearkomste foardroegen. Sa kaam de tekst yn hannen fan Hans van Meerten, dy't by Ludzer en Floor ûnderdûkt wie en de yllegale sektor fan it toaniel fertsjinwurdige.
‘Wyld entûsjast’ wie er, en hy garandearre my, mei alle royaliteit dy't by syn fak hearde, dat dit it earste stik wêze soe dat nei de befrijing, dy't dochs ienris komme moast, op 'e Stedsskouboarch spile wurde soe. Goede Hans, it is der net fan kommen - doe't de befrijing der yndied wie, like hy gâns minder by it toaniel te betsjutten as er foarjûn hie.
Yn syn nije rol frege er my, as skeat him ynienen wat yn it sin: ‘Sis Fedde, wat dochstû einliks mei Simson?’
‘Neat Hans, ik tochte datstû der wat mei dwaan soeste?’
‘Ja, it is allegear in bytsje oars rûn,’ - hy lei yn djip neitinken syn wiisfinger tsjin 'e noas, ìk haw it net fergetten, mar sis no sels, wa moat yn 'e goedichheid dy haadrol spylje? Van Dalsum is te âld, astû ien witste wit ik ek ien. Ik soe dy riede, besykje it ris by it amateurtoaniel.’
Ik haw him mar tige betanke; dêr soe ik sels nea op kommen wêze. De Bezige Bij hat Simson doe útjûn, it is yllegaal printe, mar legaal ferskynd. Sa wie de fertaling der earder as it orizjineel.
Dat is, ek noch yn 1945, ferskynd by de krigele Amsterdamske útjouwer Peter van Rossum, dy't yn 1942 myn 25 fryske dichters útjûn hie, yn 1947 It boek fan 'e psalmen, dat yn de oarlochsjierren
| |
| |
klear kommen wie, útjaan soe, en dy't boppedat stal jaan soe oan ús âlde dream, in literêr tydskrift. Hy wie de útjouwer fan it yllegale tydskrift De rattelwacht (útjouwerij De Fryske Kop).
De meiwurking wie anonym; behalve Douwe Tamminga en ik joegen jongere skriuwers fan betsjutting lykas Anne Wadman, Marten Sikkema, Freark Dam en Freark Bergstra der harren meiwurking oan. Sa leine wy de basis foar De Tsjerne, dêr't yn 1946, tank Van Rossum, it earste nûmer fan ferskine koe.
Ik fernim dat ik op 'e feiten foarút rin.
Sa't de earste swellen de maitiid kundigje, sa wiene it de Ingelske Liberators, dy't op in ûnferjitlike dei leech oer de stêd skearden en iten ynpleats fan bommen struiden. Ik hie de bern hjitten rêstich yn 'e bank sitten te bliuwen en mar troch de ruten te sjen. Doe't de earste fleantugen ferskynden, stoden hja út de bank nei de finsters en skreauden as gekken de spanning fan fiif jier út. Ik haw nimmen ferbean; ik haw ek skreaud as in gek en gûld as in bern. In inkelde kear moat men dat dwaan, as it net oars kin.
De jûns fan 'e fjirde maaie 1945 waard troch de radio de ûnbetinge kapitulaasje fan it Dútske leger yn Wageningen mankundich. Flaggen, dy't al lang klear lein hiene, kamen op alle etaazjes nei bûten stekken, en de strjitten rûnen fol folk; in riedsel wêr't hja al dat oranje sa gau wei hiene. Ik hie in grutte rûne kokarde op, dy't blykber yn it dûnker misbegryp joech, want in goede dame kaam op my ta en sei: ‘Och mynhear, doch dy stjerre no ôf, it hoecht ommers net mear!’
Wy wiene allegear troch de wyn. Myn buorfrou naam my yn 'e earm en loek my yn in hosploech, har heechste liet sjongende: ‘Weg met de sosialen, leve de Willem drie!’ ‘Tink der efkes om,’ murk ik op, ‘ik bin ek ien fan 'e sosjalen.’ ‘Kom,’ sei hja, ‘ik bedoel der neat mei, mar dat sjonge se dan ommers altyd?’
En doe't myn oerbuorman ds Le Roy my wanhopich de fraach foarlei hokker tekst oft er no snein it bêst oer preekje koe, bearden de skerpe, swypslacheftige knallen fan gewearskotten troch de
| |
| |
loft. Noch wiene de Dútskers baas yn Amsterdam; yn 'e binnenstêd waard sketten.
De oare deis teagen wy mei ús trijen, Wil, Andrys en ikke nei de Dam, dêr't wy foar it paleis mei in útlitten mannichte it Wilhelmus songen. Popke Bakker stie njonken ús, ien fan dy famylje dêr't de SD fan sei dat hja in ‘Privatkrieg’ mei Dútsklân liken te hawwen. Doe't wy, wer ûnderweis nei hûs, amper in pear strjitten fier wiene, hearden wy it roffeljend lûd fan mitrailleurfjoer.
Dy middeis mette ik Bert Bakker, de útjouwer, op 'e Weteringskâns, alhiel ûntdien.
‘Untsettend mei Popke,’ brocht er út. ‘Popke?’ sei ik, ‘ik ha fan 'e moarn noch nêst him stien te sjongen op 'e Dam.’
‘Dan bin jim krekt op 'e tiid fuort gong,’ sei Bert. Ferwoedene en wierskynlik dronkene Dútskers hiene út de finsters fan it Grutte Club-gebou, harren kertier, blynwei har masinegewearen op 'e sjongende mannichte leechsketten. Popke wie dea.
Dat wiene ûnwêzentlike dagen, frij en net frij. Wy leauden it earsten, doe't de tanks fan 'e Kanadezen Amsterdam yndaveren en it byld fan 'e ‘Maple Leaf’ alle strjitten en pleinen behearske.
In úthongere stêd fierde in wyld feest, dagen oanien; alles wat dûnsje koe dûnse en wat it net koe besocht it te learen.
Ja, it wie in wûnderlik feest, sûnder de needsaaklike yngrediïnten, sûnder snobberij en gebak, en dochs wie der gjin hâlden oan. De Kanadezen fûnen al gau oansluting by de froulike jongerein fan Amsterdam. In synyske psychiater, dy't ik yn 'e binnenstêd mette, makke mei it each op dit ferskynsel de opmerking: ‘De hearen hûdartsen gean in goudene tiid temjitte.’
Ek de skoallen moasten fansels yn it feest betrutsen wurde. Ik moast in kear in taspraak hâlde op in grut sportterrein yn West foar tsientûzen skoalbern, en doe't it der op oankaam blykte de lûdynstallaasje it net te dwaan. Ik haw tsien minuten yn 'e blauwe loft stien te praten, folslein ‘poly-ynterpretabel’, gjin minske koe it ferstean. Ik frege letter in ûnderwizeres, dy't net sa fier fan my ôfstie, oft hja der wat fan heard hie. ‘Jawis,’ sei hja, ‘der ûntkaam my wolris wat, mar ik haw wol begrepen datst it oer de “zilvervos” hieste ...’
| |
| |
En ds Le Roy ferklearre optein: ‘Ik haw trije wurden fan dy heard, mar dy wiene dan ek bêst.’
By it Leidske Boskje wiene in pear ienfâldige barakken opslein, dêr't in stream fan minsken de hiele dei út en yn rûn. Dêr waarden de earste foto's útstald út de konsintraasjekampen. Doe't wy dy seagen, waard it ús earsten dúdlik dat wy alle ferhalen dy't ús hjiroer berikt hiene, wol ferstanlik oannommen, mar dochs einliks net leaud hiene. It wie in konfrontaasje net allinne mei de grouwel fan Dútsklân, mar benammen, en dat wie it meast ûntstellende, mei de minsklike mooglikheden ta wredens sûnder grins. Dy wei wiene de joaden gien. En elk dy't miende dat er wol wat foar harren dien hie, mar der noch libben by rûn, moast it skamterea nei de kaken stige.
Der binne fan dy moaie ferhalen dat minsken en folken troch de oarloch lottere wurde en der better wer út komme. Ik haw der net folle fan sjoen. By oaren net, by mysels net.
Want wat Amsterdam ús behalve it feest te sjen joech, dat wiene soms beskamsume toanielen. Men fielde jin yn 'e midsieuwen weromsmiten as men dêr in joeiende optocht troch de strjitten gean seach, mei yn it midden in pear fammen op in karre, dy't har mei de poepen ôfjûn hiene en no mei ôfknipt hier oan 'e kaak steld waarden. By Halfweg sprong in frou, dy't oan dit folksgerjocht ûntkomme woe, njonken de brêge yn it kanaal. Mar oan de oare kant stie in kloft har mei de skjirre op te wachtsjen, helle har op 'e wâl en folteach de strafoefening.
Twa strjitten fan ús ôf stie in driigjende mannichte by in hûs, dêr't ek twa fammen útkomme moasten dy't de behanneling ha soene. Trije mannen op in ôfstân sprieken der skande fan. Ik stie harren oan om meielkoar dy minsken ta oar betinken te bringen, en doe moasten hja ynienen alle trije hurd nei hûs. Ik haw it doe allinne besocht, mei in reedlik wurd - mar de massa stie as ien wyld beest, ien knoop fan ynstinkten om my hinne; in dolk waard foar myn eagen hinne en wer swaaid en op myn kiel set. Doe't ik der - en ik ûndergong it as in wûnder - dochs noch tuskenút rekke,
| |
| |
rûn ik tsjin fjouwer man fan 'e bs oan, yn 'e bekende blauwe overall. ‘Dogge jimme dêr no neat oan?’
‘Wy sjogge wol út.’ Dat wie it iennichste. En de man fan 'e fytsestalling sei, dat men jin better mei soks mar net ynlitte koe.
Ja, de bs, de Binnenlânske Striidkrêften, dêr wie ik feitlik ek by yndield. Mar Anton van Duinkerken, dy't de lieding fan 'e feesten hie en lieten hawwe moast, wie fan betinken dat er my dêr better foar frijmeitsje koe, en sadwaande haw ik it blauwe pakje net droegen.
Ik hie ûnder oaren it wolkomstliet ‘Daar komen de Canadezen’ en in ‘Gebed bij de Bevrijding’ skreaun. Charlotte Köhler, dy't doe ek faak de komst by Van Duinkerken hie, soe dat Kanadezeliet op de earste iepenbiere keunstjûn foardrage. Ek frege hja my in ‘In Memoriam’ foar presidint Roosevelt te skriuwen. Dat hat hja foardroegen en it is letter as rymprint útkommen op oanstean fan Johan Winkler.
Mar mei de twa oare lieten rûn it wer oars. Henriëtte Bosmans skreau der muzyk by, opdroegen oan Jo Vincent. Dizze keunstneresse, dy't har yn 'e besetting sa dapper toand hie, tsjin Mengelberg en tsjin Seyss-Inquart, kaam yn triomf werom en song in prachtich Nederlânsk en Ingelsk repertoire op de earste amato-jûn yn it konsertgebou.
Dêr wiene myn beide lieten ek by.
De keunstmanifestaasjes wiene net fan 'e loft; der wiene toanielútfieringen, kabaretfoarstellings, muzykjûnen, eksposysjes fan alle keunstners, byldzjende sawol as literêre, dy't jierren ûndergrûnsk wurkje moatten hiene. De skilderwurken út de musea waarden út de kelders helle en ûnder de titel ‘Het weerzien der meesters’ wer yn it folle ljocht set. It libben like in sprong foarút te nimmen.
Us skoallen, salang ynnommen earst troch Dútskers, doe troch Kanadezen, kamen wer frij en rekken wer yn 'e normale gong.
Mar ik haw der net sa lang mear yn stien.
| |
| |
Lit my earlik sizze, dat ik nea besocht hie de skoalle de rêch ta te kearen. Ik wie sânenfjirtich jier, en waard allinne wolris pleage troch in soarte fan eangst, dat ik hjir fiifensechtich jier wurde moatte soe. Op myn sânenfjirtichste, ik leau dat it in bekend ferskynsel tusken de fjirtich en fyftich is, fielde ik my âlder wurden en ik koe net mear lykas tweintich jier lyn alles tagelyk dwaan. It soe op in kar útrinne moatte; de skoalle, en dan hiel wat dingen ôfsnije, of, no't it noch krekt koe, in oare mooglikheid.
No, dy kaam. It wie dr Willem Banning, dy't my op in kear fertelde dat der in nij wykblêd komme moast njonken Je Maintiendrai en dat ik dêr de redaksje fan hawwe moast. It soe in ding wurde mei in grutte oplaach; foar hûnderttûzen draaiden wy doe de hân net om. Oer it hoe en wat hoegde ik net te praten, sei Banning, ik koe it krekt meitsje sa't ik sels woe. Yn oerlis mei de kolporteurs dan.
Dat ik stapte nei it stedhûs en dielde de hear Hendriks, de sjef fan ûnderwiis, mei, dat ik graach fuort ûntslach ha woe.
‘Nim dan in jier non-aktyf,’ sei er, ‘as it dan net foldocht kinne jo altyd werom komme.’
‘Ik kom net werom,’ sei ik. Hy loek de skouders op; sels witte.
Wy sieten yn in grut hearehûs op 'e Keizersgrêft; it wie doe maklik om foar sok doel in pân te foarderjen. Myn baas wie Wim Thomassen, de notiidske boargemaster fan Rotterdam. Dy hie blykber ek nochal wat betrouwen yn my, wy soene wol sjen.
De namme fan it blêd soe wêze Koers.
It is in grutten ôffaller foar my wurden. De gearkomste mei de kolporteurs ûntnaam my de lêste moed; de iene woe dit en de oare woe dat, it soe grif gjin literêr-kultureel blêd wurde kinne, mar moast de sensaasje fan in sportblêd hawwe; hja moasten it op it lêst ferkeapje.
Ik haw ien nûmer makke. Doe't dat klear wie bin ik nei Thomassen stapt en haw him sein dat ik it net mear die. ‘Gek biste,’ sei dy. ‘Dû kinst der samar net út rinne.’ Mar efkes letter fûn er, dat it dochs einliks ek neat foar my wie, en wy hawwe ôffûstke. Ik bin doe mar wer nei it stedhûs gongen om de hear Hendriks te
| |
| |
fertellen dat myn sjoernalistike wei ôfrûn wie. ‘Komt moai út,’ sei er, ‘jins klas yn 'e Herman Gorterskoalle is noch frij.’ ‘Mar ik hie myn ûntslach.’ ‘Kom man’ sei Hendriks, ‘ik hie dochs mar non-aktyf frege, ik seach it oankommen.’
‘Wat no,’ seine de kollega's. Ik hie krekt trije wiken lyn mei kofje en gebakjes ôfskie nommen. Ik traktearre wer. En it haad, Folkers, tochte, wy moasten dit dan mar ‘Het weerzien der meesters’ neame.
Mar it wie koart fan doer. Ik rekke earst yn besprek oer de lieding fan de nije Regionale Omrop Noard, letter oer it haadredakteurskip fan Frysk en Frij, doe in wykblêd mei in yndrukwekkende oplaach. Mar dat gong net troch, omdat ik earst ûnder lieding fan J.J. Hof wurkje moatte soe, en dy wie it mei myn ideeën oer de takomst fan 'e krante alhiel net iens. Doe krige ik in oanbieding fan in krante yn Sieusk-Flaanderen, Axel, dy't trijeris yn 'e wike ferskynde, mar deiblêd wurde moast.
‘Fedde,’ sei Ria, de widdo fan René de Clercq, ‘dat moatst dwaan, dat is deun by Antwerpen.’ Mar ek dat gong net troch: Antwerpen wie foar my net itselde as foar har.
En doe kaam dan Klaas Leijenaar, de skriuwer fan Je Maintiendrai Fryslân út Ljouwert. De stifting hie twa yllegale kranten hân, de Ljouwerter en de Hearrenfeanster Koerier. Dy hiene no beide fan de Parseried frij krige foar fierdere legale útjefte. En de koarte sin fan Klaas syn ferhaal wie, dat der njonken Sjoerd van der Schaaf in twadde haadredakteur oan 'e Heerenveense Koerier komme moast, en dat ik dat wêze soe.
‘It is in ûnôfhinklike krante,’ sei Klaas, ‘en de rjochting is progressyf radikaal.’ Hy swaaide de wurden as flaggen út.
Ik leau net dat wy der in kertier oer praat hawwe. Myn frou en ik wiene beide fuort beret.
Dat wie dan de definitive ein fan myn skoalmastersbestean.
It ôfskied fan Amsterdam foel ús net licht. Fansels, wy woene wol graach nei Fryslân werom, mar yn sechtsjin jier wurdt ‘Fryslân’ in abstrakt begryp, dêr't men fan skrikt as men jin op ien konkreet
| |
| |
wenplak rjochtet. Miskien soe ik Hearrenfean net útsocht hawwe; goed, it hat my dan mar útsocht.
Soe dat gjin fersin blike, lykas it koarte aventoer mei myn Amsterdamske krante in fersin west hie? Dêr hie myn selsbetrouwen in bêste knik mei krige. Want in krante wie wol gjin frjemd ding foar my, en ik hie altyd in goed lêzer west, ek wol mei oardiel leau ik, mar aaien keure is noch wat oars as aaien lizze.
As meiwurker oan ûnderskate biêden wie ik dochs mar de amateur, dy't no ynienen profesjoneel wurde moast. En wat wist ik der winliken fan? De reputaasje, foar safier't ik dy hie, wie in literêrenien, en dat is hiel wat oars as de aktualiteit fan alle dei. Boppedat soe ik Fryslân wer op 'e nij ûntdekke moatte. Op in ôfstân wie dat allegear folle ienfâldiger as der middenyn en der boppe-op. Ik wie feroare, mar Fryslân wie ek, en net in bytsje, feroare, en der hiene har tidens ús ferbliuw yn Amsterdam ûnderskate dingen foardien, dy't wy inkeld út 'e fierte meibelibje koene.
In nij aventoer lei foar ús, en dat loek; de hiele wrâld begong op in skjin laai.
Mei weemoed om alle goede en slimme dingen dy't ús oan Amsterdam ferbûnen, ferlieten wy dy goede stêd. It ôfskied fan skoalle, kollega's en learlingen gong ús nei; ik hie altyd miend dat ik mar sa'n heale skoalmaster west hie, mar op ien of oare wize hie him dêr in tsjinstelde leginde foarme; sels de ynspekteur swaaide my in lof ta, dy't op syn minst oerdreaun wie. En op 'e falreep krige ik noch, mei njoggen oare Nederlânske skriuwers, in regearingspriis fan tûzen gûne ‘wegens bijzondere diensten tijdens de bezetting aan de Nederlandse letterkunde bewezen’. It wie hast tefolle fan it goede.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd