|
| |
| |
| |
Oarloch en besetting
Veenebrugge yn Oerisel wie it fredige plakje dêr't wy sawat elke simmer ús fakânsje plichten troch te bringen. It lei fier fan 'e wrâld, oan 'e Dútske grins; myn frou har suster wenne dêr mei har man, Harmen Visser, en trije bern. Hja hiene in grut tún en dêromhinne in einleaze wrâld fan rêst en stiltme.
Ik haw dêr de Holy sonnets fan John Donne oerset. Wy teagen faak op 'e fyts de grins oer, sûnder pas, dat mocht wol: ‘Wenn Sie mit Herrn Visser gehen, können Sie ruhig durchfahren,’ sei Schmidt, de gemoedlike Dútske dûanebeamte, want ‘Herr’ Visser wie in kollega fan him, ek grinskommys.
Wy hiene der yn 1939 noch west, mar doe wie it al oars as gewoan. By Harm en Pyt op it hiem stie in barak mei tweintich Nederlânske soldaten, foar alle wissichheid.
Hja koene rêstich wêze mei har bern; dy soldaten soene wol warskôgje as der wat kaam, en dan koene hja altyd nei feiliger oarden gean.
Mar de oarloch fan Adolf Hitler wie gjin spultsje ferlos mei hûndert tellen ‘ik kom’. Dy nachts fan 9 op 10 maaie kaam it Dútske leger mei syn hiele motorisearre geweld by Veenebrugge oer de grins. Dy tweintich man hiene ien, wolteld ien mitrailleur ta har foldwaan en dêr skeaten hja mei om 'e hoeke fan it kommizehûs. De Dútskers, wach op alles, fermoeden yn dat hûs in mitrailleurnêst en namen it ûnder fjoer.
Harm, dy't it sjitten hearde en gau de bern helje soe, rûn rjocht op 'e kûgels yn. Hy wie wierskynlik it earste slachtoffer, likefolle
| |
| |
fan Nederlânsk amateurisme as fan Dútsk geweld. De tiding fan syn dea berikte ús earsten dagen letter.
It dwaan en litten fan dizze Nederlânske soldaten joech sawat de ferbjustering wer, dêr't it hiele Nederlânske folk de dingen mei ûndergong. It hat yn grutte massa dy fiif oarlochsdagen as in frjemde dream belibbe. Amsterdam hold de siken yn; de striid waard útfjochte oan 'e Grebbe en yn Rotterdam. It iennige wat men dwaan koe wie de nsb-ers opslute en de loftbeskerming organisearje.
Sân minuten fan ús ôf stie it loftôfwargeskut opsteld; de earste nachts bleauwen wy wekker fan de salvo's en stiene troch ús mei papier beplakte ruten fol ûntsetting nei de sykljochten te sjen, dy't har ljochtbanen oer de nachtloft biezemen en besochten de oerfleanders yn har krús te fangen; al gau sliepten wy der trochhinne, en de skoalbern rûnen mei de bûsen fol granaatdiggels, op strjitte en op 'e bouterreinen fûn. De wyldste geroften diene de rûnte: Dútske parasjutisten rûnen as ferpleechsters ferklaaid troch Amsterdam; guon hiene bussenfol sjoen, optúgd as bern op in skoalreiske, mei in sabeare kapelaan derby. Bern waarden warskôge foar potleaden dy't ûntploften en sûkeladerepen dy't fergiftige wiene. It ferried fan de nsb krige fantastyske ôfmjittings; oeral fielde men it bywêzich.
It útwiken fan regear en keninklik hûs nei Ingelân, hoe ferstannich en hoe ferantwurde ek, foel ferkeard; men fielde jin yn 'e steek litten. Benammen omdat in pear dagen foar de oarloch it keninklik hûs op in oanbod ta mooglik ferbliuw nochal patetysk antwurde hie, dat in Oranje nea syn post ferlitte soe. De reaksjes op al dizze dingen wiene suver emosjoneel beskaat.
En eardat der noch tiid en kâns west hie foar reedlik neitinken, kaam de kapitulaasje. It teken wiene de reekwolken, dy't as in frjemd swart geberchte út de havens opriisden en op 'e stêd takamen. De oaljetanks wiene yn brân set.
De radio spriek mei frjemde stimmen. De stimmen fan 'e fijân...
Men praat dan wolris fan in ramp dy't net oer te sjen is, mar dit wie no wier net oer te sjen. Men ferseach jin der fan alle kanten op.
| |
| |
Op myn loftbeskermingspost leinen twa grouwe keardels op 'e tafel te snokken as bern; de iene omdat er net oars ferwachte as hja soene him, mei syn ûngelokkich lichem (hy wie wat mank), út in fleantúch fan boppen smite, sa't hja ommers ek mei har eigen jonges dien hiene; de oare omdat it winkelsaakje dat er mei alle muoite opboud hie, no wei wie, alle flyt om 'e nocht...
Wy hawwe doe, mear om wat ôflieding te finen as om wier wat nedichs te dwaan, ús lytse argyf, dat dy namme amper fertsjinne, ferbaarnd.
Op it bouterrein efter de De Ruyterwei seagen wy dyselde jûne in folle dramatysker fertoaning. Kloften minsken kamen dêr mei karren en kroaden, folladen mei boeken, alles wat mar by de Arbeiderspers útjûn wie, mei ajc-pakken, mei reade flaggen en loegen al dat materiaal op grutte heappen, om it dan mei petroalje oer te jitten en de brân der yn te jeien. In hiele rige brânsteapels flamme tsjin de dûnkerjende jûnsloft. Hoewol it al let wie, ha wy ús Andrys meinommen; hy moast dit sjen en ûnthâlde.
De oare deis stie ik mei Piet Meertens op 'e Amstelbrêge. Oer de heale breedte fan it wetter dreauwen boeken, in einleaze sleep.
‘Dêr driuwt in kultuer hinne,’ sei Meertens.
Wat hie men ferwachte? Plonderjende binden, dy't strjitte yn strjitte út gean soene, útstallings leechhelje, froulju skeine en hûzen yn brân stekke.
Dat barde net. It libben gong sa't like syn wenstige gong. Der waarden gjin manlju út fleantugen smiten, gjin winkels sletten, de radio joech muzyk, de kranten ferskynden as gewoanlik, skoallen, bysûndere lyk as iepenbiere, gongen troch en de tsjerke waard gjin omkromte bylein. Sels de nsb like gjin kâns te krijen om wraak te dwaan oer har tydlike ynternearring.
Dat wie it ferriederlike. Men learde earsten letter begripen dat dizze oarloch gjin wylde plondertocht wie, mar in planmjittich besykjen om dit lân net te ferneatigjen, mar it te brûken. It wie in skroef, dy't elke dei hast ûnmerkber wer in slach fierder oandraaid waard. It folk moast yn 'e ferbylding komme dat it allegear genôch tafalle soe.
| |
| |
Mar dêr wiene ek guon dy't har eagen wiid iepen hiene en troch de skyn hinne seagen, dy't har neat wysmeitsje lieten en leaver frijwillich it libben ferlieten as yn hannen fan de boalen te fallen. Dat wiene Menno ter Braak, Jo Otten, professor Bonger, wethâlder Boekman en al dy nammeleazen, dêr't de ggd de hiele dei foar ride moast om se nei it gasthûs te bringen; de gaskraan en de fergifpil hiene by harren de ss foar west.
Hiel stadich moasten in folk en in stêd in hiel oare libbenshâlding leare as har eigen wie; net prate, mar swije, jin ynstelle op radio Oranje en de bbc; net freegje wa't dy frjemde minsken by de buorlju wiene; ûnderdûkers opnimme en trochjaan en soargje foar doeltreffende fersprieding fan de yllegale publikaasjes, dy't stadich op gong kamen sûnder der mei te bylkjen; want nimmen hie op dit stik hokker ûnderfining.
Ik moat de ferlieding wjerstean en besykje in beskriuwing te jaan fan Amsterdam yn 'e oarloch. Dat hawwe safolle foar my dien, en safolle better.
Ien fan de opmerklikste dingen wie, dat de sitewaasje wurke as in röntgenfoto; de minske waard iepenbier. Guon dêr't men alles fan ferwachte hawwe soe, holden har foar alles dutsen-oaren, lytse eptige boargermantsjes, dy't bang liken foar harren eigen skaad, diene ûnopfallend de drystmoedichste dingen. Ik tink hjir benammen oan printers en amtners op 'e distribúsjeburo's, dy't altyd mar wer hiene te soargjen dat der bonkaarten kamen foar ûnderdûkers. Helden waarden lefferts, hazzen waarden helden. Foar de oarloch hie ik yn 'e joadewyk Geert Winkel kennen leard, dy't ûnder de namme Mac Vawin as kabaretier útkaam, en ek yn it sosjale en ûntwikkelingswurk foar de wurkleazen siet. Hy wie fan ateïst in trou lid fan Buskes syn tsjerke wurden, wat net betsjutte dat er gjin tsjinst miste, want hy moast krekt sneons en sneins oant let yn 'e jûn op 'e planken stean. Hy wie net altyd like foarsichtich, ek al miende er fan wol. Op 'e hoeke fan syn strjitte wenne in nsb-polysjeman, dy't him in kear oanhold: ‘Harkris mynhear Winkel, jo tinke fansels dy nsb-er sil myn reap nochris draaie, mar ik wol jo warskôgje; ik wit dat de joaden by jo út- en
| |
| |
ynrinne, mar fan my sille jo gjin lêst hawwe, ik sjoch it net. Mar jimme buorlju prate der drok oer, dus pas no leaver wat op.’ Sokke nsb-ers wiene der fansels ek. Geert (of Mac) plichte ús ús ûnderdûkers te besoargjen; oan him tanken wy ek in Nederlânsk militêr fan rang, dy't letter generaal-majoar wurden is. Hy wie in perfekte keardel, lykas de joadske diamantsliper, dy't op myn keammerke siet. Wy hiene ek noch wol in skûlplak foar needgefallen, in lûkje yn 'e souder, dat útkaam op 'e romte boppe de sko-doarren. Folslein dwaas, want dêr blykten de poepen by ûndersyk altyd earst in pear rûtineskoaten troch te jeien. By ús is it lokkich nea bard.
Lykwols wist men nea wêr't men yn reitsje koe. Ik krige ris in pear jongelju by my, Hans en Wybo, mei it gefal fan in Amsterdamske jonge, Ryksdútsker, dy't soldaat wie by de ‘Wehrmacht’ en desertearje woe. Oft wy helpe koene. Goed, Geert en ik namen dit tegearre oan en Geert rette foar in ûnderdûkadres. Ik liet my de unifoarmstikken bringe om dy mar gau effen nei skoaltiid, yn 'e skoalkachel te ferbaarnen. Mar dat woe net; dy kachel smûgde oanienwei, en it lokaal wie dik fan reek, doe't de wurkster deryn kaam en sei: ‘Allemachtich mynhear, wat rotsoai hawwe jo dêr yn dy kachel’, en tagelyk skuorde hja mei in foarse haal de ‘rotsoai’ der út. ‘Sitte prachtige pantoffeltsjes yn,’ stelde hja saaklik fêst en rôle de saak yn in krante. Ik hoegde net bang te wêzen, hja wie sa goed as goud.
Mar mei dy jonge, dy deserteur, pakte it hielendal ferkeard út. Wy moasten him fan it iene adres nei it oare bringe, en oeral briek er de kasten iepen om iten te stellen en drige de minsken mei oanbringen. Dat koe fansels gjin kant út.
En doe krige de santsjinjierrige Hans, it jonkje mei burd en flambard, oansizzing om op it Museumplein te kommen foar ynljochtingen. Hy kaam werom, fertelde neat oars as dat er him stilholden hie, en krige twa dagen letter op strjitte in hertferlamming. ‘Meitsje dyn boarst mar wiet,’ sei Geert, ‘dit wurdt swimmen (ûnderdûken).’ Om ien of oare healwize reden haw ik it net dien. Mar dy jûne kaam de lieder fan de kp, in izeren keardel, om my dúdlik te meitsjen dat dy jonge nei in oar adres moast.
| |
| |
‘Nei hokker adres dan? Hy hat al fiif hân, en it is iderkear wer mis.’ ‘Nei it lêste. Wy helje him op mei it weintsje en litte him earne yn 'e Amstel efter. Dêr moat ik dyn opdracht foar hawwe. It is dyn saak.’
Ik seach it domme oksegesicht fan dy jonge foar my, hearde it skot al en seach it lyk yn 'e Amstel ploffen. Myn opdracht.
‘Jou my útstel oan moarn tolve oere ta. Ik sil der fannacht oer neitinke.’
Mei in swiere sucht riisde de kp-er oerein. ‘It is wer sa, it smoarge wurk is foar ús, de hearen wolle skjinne hannen hâlde. Mar tink derom, nije wike komme troch dizze jonge acht fatsoenlike minsken tsjin 'e muorre, en dû bist der ien fan.’
‘Bistû ek in kristen?’
‘Ja. Grifformeard. Okee, moarn tolve oere.’
It wie in nacht as in hel. Ik kaam der net út. En om healwei njoggenen, dêr gong de skille en dêr wie Geert, mei de ferbjusterjende meidieling dat de griene polysje ús deserteur op strjitte oppakt hie.
De kp hoegde gjin útslútsel mear fan my. En de jonge koe my net ferriede: hy koe my inkeld as mynhear Verwey en wist gjin adres.
Doe't ik lykwols de warskôging krige dat de saak op it Museumplein by de poepen bekend wie, moast ik oare help sykje, diskear yn 'e foarm fan ien fan dy dûbelsinnige figueren dy't fan twa wâlen plichten te fretten. Schönbaum (mar sa hiet er net), in Berliner dy't in tsjustere hannel mei de ‘Wehrmacht’ dreau en tagelyk de yllegaliteit oankroep foar it gefal dat de wyn ris draaie soe. Hy hie myn freonen de toanielspylders Ludzer Eringa en Floor Middag holpen, en soe, tochten hja, my ek helpe wolle.
Ik haw nea witten wat ik fan syn ferhalen leauwe mocht, mar hy fertelde my dat it him switdrippen koste hie by de sd, mar dat der fierder gjin wurk fan makke wurde soe. Dan sei er nei in skoft, wylst er my mei syn iene each fol ûnheil oanstoarre: ‘Weisst du was dir bevor stand, Fedde? Dir stand Todesstrafe bevor.’ En by
| |
| |
gelegenheid moast ik him mar in foto mei myn hantekening en opdracht meinimme, fierders winske er gjin tank.
Sa sylde men der troch - of net. Jan Buskes, dy't yn in tsjerketsjinst bidden hie om ferlossing fan it ‘verdommelijk antysemitisme’ rekke earst yn it tichthûs op it Haachske Fear yn Rotterdam en letter yn it gizelderskamp fan Gestel, dêr't er fan Willem Kok Frysk leard hat.
In pear kear haw ik, net by myn freonen, mar wol by lju dy't my fan hearren sizzen koene, ûnder fertinking stien. Der spriek elke wike in anonime nsb-er (letter bliek it Hoatse [m.w. Hylke tsw] de Jong fan Schiphol te wêzen) yn it Frysk foar de radio. It feit dat it yn it Frysk barde, wie al reden genôch om my derfan te fertinken; wa oars soe soks yn 'e holle helje? Fierders ferskynden der yn it Nieuwsblad van Friesland dat al ridlik gau ûnder ferkearde lieding stie, steefêst rymkes foar de Winterhelp, ek yn it Frysk, en ûndertekene mei ‘Schurer’. Dat wie dus dúdlik, en ik hie in wanhopigen spul om oannimlik te meitsjen, dat de nsb-er Schurer fan Hjerbeam en ikke net alhiel deselde wiene.
Krekt om dizze maklike identifikaasjes te ûntsilen skreau ik mar leaver yn it Hollânsk. It earste wie in liet op it bombardemint fan Rotterdam, fierders in pear spotferskes op Seyss-Inquart en in lofsang op generaal Winkelman, dy't, omdat er de Dútske leagens oer Rotterdam yn in struibrief tsjinsprutsen hie, foar straf nei Dútsklân brocht waard. Dat hat yn it earste Geuzenliedboek en ek noch yn Trouw stien. It nuvere fan dizze dingen wie dat men soms wer in ôfskrift yn hannen krige, dêr't de tekst tige feroare wie. In stik of trije ‘protestsongs’ fûnen yn 1944 plak yn it Vrij Nederlandsch Liedboek, ûnder oaren ek it liet op ‘Frans Vergonet de verrader’. De Bezige Bij hie fan dit liet in moaie rymprint makke. Sjoerd Leiker syn frou (Margit Koszelka) hie der muzyk by skreaun. Sa'n Vrij Nederlandsch Liedboek wie fansels in gefaarlik ding, en it ferjit my nea wer hoe't Jan H. de Groot in karfol eksimplaren fan 'e printerij helle en der op ljochtskyndei mei troch de stêd ried. Dat koe better as by nacht, tocht him.
| |
| |
De hongerwinter wie in ferskrikking; gjin ljocht, gjin fjoer en ienris deis de gong nei de kokens, om in sleeffol ûnherkenber iten; de lucht fan sûkerbiten sil my myn hiele libben net mear út 'e noas gean. ‘Och toe’ sei de juffrou dan, dy't it tasjoch hie op 'e (skjinne) jiskefetten dêr't it spul út opleppele waard, ‘jou dy mynhear noch in skepke, dy is sa grut.’
Der rieden op in stuit gjin jiskeweinen mear; yn in pear dagen like ús moaie Amsterdam in Easterske stêd, dêr't de ôffal yn bulten op 'e trottoirs lei.
De dysentery woede nei alle kanten; mear as ienris seach men de lijers, dy't it net hâlde koenen, har foech op strjitte dwaan. En foel der immen hinne, dêr kaam gjin oprin fan. Sadree't der help wie fan 'e ggd rûn de Amsterdammer, dy't oars stean bliuwt foar elke pet dy't yn 'e grêft waait, troch.
Men learde te libjen mei it gefaar, mei de driging, mei de sykte, mei de deaden.
In deaden wie no hiel wat oars as yn fredestiid. In lyk op in karre, mei in stik papier dutsen, ûnderweis nei de Sudertsjerke dêr't hja yn rigels njonkenelkoar leine, hearde by it deistige byld. ‘Wat is it al wat mynhear, net?’ sei dat soarglike mantsje by de kapper tsjin my. ‘No is myn frou al tolve dagen wei, en hja stiet noch altyd boppe ierde, ik kin se mar net ûnder 'e grûn krije. Ja, der is in timmerman, dy seit hy sjocht wol kâns om in soarte kiste foar my te meitsjen, mar dan moat ik him trije kilo snobberij leverje. Ik freegje jo, hoe moat ik no yn 'e goedichheid oan snobberij komme?’
En de beesten. Op in sneintemoarn soe ik nei Sjoerd Leiker yn 'e Rynstrjitte; myn fyts wie stellen en trammen rieden der net, dat it wie in foech oere gean. Ik hie ien stikje bôle mei, in deirantsoen. Yn in lege strjitte helle ik it út de bûs en stiek in hap yn 'e mûle, doe't der in hûn op my taskonkjen kaam. In moaie Ierske setter, mar syn ribben wiene te tellen en hy waggele op syn skonken. Earbiedich rûn er efter my oan, en in lange tried flibe hong oanienwei út syn bek. Doe haw ik de bôle mar mei him parte.
| |
| |
Faaks wie hy noch net iens de ûnfertúnlikste; hiel wat hûnen, benammen chow chows binne sûnder mear opiten.
En dan koe Schönbaum, mei in grouwe sigaar tusken 'e lippen, fertelle dat er justerjûne by it kommando te gast west hie: ‘'s gab Schweinefleisch und 's gab Kalbsbraten und 's gab viel Schnapps ...’
|
|
Auteursrechtelijk beschermd