|
| |
| |
| |
Skreppers en skriuwers
Amsterdam is sa'n prachtige libbene stêd, dat men nei kontakten bûten de skoalle net hoegde te sykjen; dy kamen fansels op jin ta. De earste rûnte, dy't my in jûn útnoege te sprekken, wie de Uny fan Kristlike Underwizers, myn âlde organisaasje, dêr't ik lid fan bleaun wie. Ik soe it hawwe oer ‘Evangeelje en oarloch’. Mar tewille fan de objektivens woe it bestjoer dochs graach dat der ek in oar kaam om de saak fan syn kant te beljochtsjen. It soe dus in debatjûn wurde. Oft ik in suggestje hie. ‘Ja,’ sei ik, ‘freegje Gerbrandy.’ Hy wie yn dy tiid professor oan 'e Frije Universiteit wurden. Mar Gerbrandy, blykber fan betinken dat de moar syn plicht wol dien hie, liet it ôfwitte.
Doe waard it dr Van der Does. De foarsitter frege my foar de tiid oft ik der wat rekken mei hâlde woe dat myn koreferint hertpasjint wie. Dat haw ik wegere; ik koe min mei ien earm fjochtsje. It wie ek net nedich, hoewol't it in debat fol gefoelige stuiten wie.
‘Jo hearre net yn 'e iepenbiere skoalle!’ rôp Van der Does in kear patetysk út. Ik sei dat ik it no ek net mear wist: ‘earst hawwe jim my mei man en macht oan myn ferstân brocht dat ik net yn 'e kristlike skoalle hearde, en no hear ik ek al net mear yn 'e iepenbiere - moat ik dan faaks mei sinesappels op 'e merk?’
Fierders wiene der de tsjerklike kontakten. Ja, wy wiene no bûtentsjerklik, en namen de gelegenheid te baat ris ûnderskate tsjinsten mei te meitsjen. Ik mocht graach nei de Ingelske tsjerke op it Begynhôf gean, al hie ik wolris de yndruk dat de measte
| |
| |
tsjerkgongers dêr likemin as ik Ingelsken of Skotten wiene. De koster frege jin by de doar yn it Hollânsk oft men lid wurde woe. En hja songen der prachtich. Allinne dy nasjonale flaggen by de preekstoel haw ik nea oan wenne kinnen.
Yn 1932 naam Buskes it berop fan Oosterend nei Amsterdam oan, en doe binne wy ek lid wurden fan 'e Grifformearde Tsjerken yn Hersteld Ferbân.
Buskes behelle my yn syn evangelisaasjewurk, dat doe alhiel it karakter fan petear- en ‘teach in’-jûnen hie. De gearkomsten waarden ûnder 'e Parktsjerke yn 'e Gerard Brandtstrjitte holden, en der kamen benammen rânefigueren dy't it nearne fine koene, en in hurde kearn fan kommunistyske debaters. Ut ditselde fermidden groeiden ek de grutte debatjûnen fan Buskes mei Sam de Wolff, mei Koejemans en mei Ko Beuzemaker. Dizze lêstneamde gearkomste, dêr't it gong oer de frage: ‘Is godstsjinst opium foar it folk?’ waard holden yn it Konsertgebou, foar in gehoar fan twaentweintichhûndert minsken; de kommunisten hiene foar de helte fan 'e kaarten stien. Ik moast dizze gearkomste presidearje, en ik seach der wol wat tsjin op, temear omdat ik foar it begjin in pear warskôgings krige hie (ûnder oaren fan dr Geelkerken) dat in keppel fassisten de saak yn 'e bulten jeie soe. Dat is allegear tafallen.
Mar sa kamen der moetingen ta stân fan minsken dy't oars altyd byelkoar lâns rûnen. Buskes wie de man dy't dit folslein yn 'e macht hie, en dêrfoar moast men noch mear wêze as in briljant sprekker allinne; der is ek in grut moreel kredyt ta nedich.
De measte swierrichheden hie men op dy ‘teach-in’-jûnen, sil ik se mar neame, net mei direkte tsjinstanners, mar mei fertsjinwurdigers fan beskate lytse fermiddens en sekten, dêr't Amsterdam sa ryk oan is, dy't ienfâldich, sûnder op it sprutsene yn te gean, besochten de seal fol minsken foar har eigen propaganda te benuttigjen.
Faken wie it ek inkeld it natuerlik en minsklik ferlet om sels wat te sizzen tsjin safolle minsken, in ferlet dat by guon Amsterdammers sterker libbet as by wa ek te wrâld. Ik hie in kear (it rûn tafallich tsjin de ferkiezings foar Provinsjale Steaten) yn 'e ‘katakomben’
| |
| |
ûnder 'e Parktsjerke praat oer ‘de sin fan it libben’, en dêrby oer de sin fan de ferkiezings net rept. Mar efter yn 'e seal stie by de diskusje in mantsje op, sichtber nochal troch it libben yn 'e skjirre nommen, dy't dizze reaksje joech: ‘...en as men my dan freget wa moat der yn it regear, dan sis ik hjirre dominy Verschure, dan kin ik miskien ek nochris in jas oan myn soademiter krije...’
In oarenien joech my te hâlden: ‘Fedde Schurer, dû bist in aardige keardel en ik mei dy graach hearre, mar ik moat it dy dochs oansizze, dû giest foar ivich nei de ferdommenis.’
It wiene jûnen fol nijsgjirrige petearen, fol komyske ferrassings en ek fol minsklike tragyk, en wy kinne allinne mar hoopje dat der mei al ús amateurisme dochs miskien wat fan it evangeelje oerbrocht is. Dy't hjir mear fan witte wol, moat Buskes syn Eiland, stad en koninkrijk ris lêze.
Fansels kamen wy dêr ek yn 'e Fryske kriten terjochte. It Fryske libben (Amsterdam tilt op fan 'e Friezen) wie hiel oars as dat wat wy yn Fryslân wend wiene ‘beweging’ te neamen. It utere him meast yn noflike gearkomsten dêr't men wer ris Frysk meielkoar prate en in ûnbewitten ûnwennigens útwierje koe. Haadsaak wie dus toaniel en deklamaasje. Ik haw dêr eartiids wolris smeulsk oer praat, mar efterôf dochs sjoen hoe weardefol dit is, al wie it inkeld mar foar it bewarjen fan it taalbesef. Jierrenlang haw ik dêr yn it bestjoer fan 'e krite fan it Kristlik Selskip sitten, en in fêste gast west fan 'e selskippen fan it Bûtenbûn, Fryslân en Friso Noard. Ik skreau der twa fleurige ienakters, Ynkertiering en Hil is út de rie en dy hawwe wy meielkoar mei ynmoed spile. In grutter stik Thúsreize, in spul fan 'e seewâl, sitewearre yn 'e Lemmer mei de droechlizzing fan 'e Sudersee as eftergrûn, hat ús sels útnoegings út oare stêden besoarge. Thúsreize wie nochal in sentiminteel ferhaal; Douwe Kalma rekkene it neffens syn sizzen ta de ‘bettere draken’. Nettsjinsteande dat, of miskien dêrtroch, dat wit men nea, hat it nochal inkelde jierren libbe. Yn 'e besettingsjierren hat de Lemster toanielploech Eala Frisia der ûnder rezjy fan Laurens de Rook fjouwer kear in ôfladene seal mei helle.
| |
| |
Myn literêre ferbinings mei Fryslân yn 'e sin fan oandiel oan tydskriftredaksjes en bestjoeren wiene fansels wat ôfsnien. De âlde freonen, Jelle Brouwer, Douwe Kalma, Eeltsje Folkertsma seagen wy soms yn Amsterdam, en hja ús soms yn 'e fakânsjes, mar dat wie dan mear ynsidinteel. It wie in skoan ding dat Inne de Jong, dy't yn Nijemardum wol gjin ûntslach, mar dochs genôch dwerse kneppels foar de fuotten krige hie fan deselde mannebruorren dy't ús út de Lemmer dreaun hiene, ek wer yn Amsterdam ferskynde. Wy wennen dêr gjin kertier fan elkoar ôf.
Fansels kaam hjir ek de kunde mei de Hollânske skriuwers. Earst mei harren dy't organisearre wiene yn de Kristlike Auteursrûnte, in typysk ferskynsel út it nei-Kuyperiaanske tiidrek. Formeel alteast. Fierders wie it in folslein iepen fermidden, en ik waard dêr sûnder skrupules oer myn ‘ekskommunikaasje’ oannommen. Ik mette dêr guon as Hein de Bruin, H.M. van Randwijk, Jan H. de Groot, J.A. Rispens, W.G. van de Hulst en wa't noch mear de namme fan it tydskrift Opwaartsche Wegen ynhâld jûn hawwe. Klaas Heeroma wie dêr, dy't besocht hat mei syn opstellen oer Het derde réveil dizze beweging har literêr-histoaryske rêchbonke te jaan.
Wy binne yn 'e oarloch, doe't de poepen ús mei alle geweld yn 'e Kulturkammer ha woene, ûnder wetter gongen om nea wer boppe te kommen, alteast net yn dizze foarm. Mar ik leau net dat dy jierren om 'e nocht west hawwe. Gerrit Achterberg kaam ek út dit fermidden fuort.
Ek bûten dizze rûnte brocht Amsterdam my hiel wat skriuwers dy't ik fan fierren koe, tichterby. In opmerklike biningsfaktor wie de al neamde figuer fan P.J. Meertens. As it syn jierdei wie, kaam ik dêr oan 'e Prinsegrêft 1101 yn in útsocht selskip: dêr wie de âlde jonkhear Nico van Suchtelen, dêr wiene Jan en Annie Romein, dr D. Loenen, Victor van Vriesland (‘ik heb iets tegen lieden die ongevraagd de spelfout in mijn naam verbeteren’) en Theun de Vries, en dêr waarden faak hurde nuten kreake.
Mear op himsels wie de doe jonge dichter Jaap (Jacques) van Hattum, dy't ús faak opsocht en út syn gedichten lies. Wy hawwe
| |
| |
sels noch in tydskrift hân, De Bries, dat spitigernôch by in twirre bleaun is; der binne trije nûmers fan ferskynd, mar dy wiene dan fansels ek poerbêst.
Miskien noch mear op himsels wie de Flaamske dichter en balling René de Clercq, ‘een man die de indruk maakte van een reusachtige kabouter’, sa't Jan H. de Groot by syn dea skreau. Hy siet mei in doctorsbul en in deafûnis fan it Belgyske regear yn 'e Bestevaerstrjitte, maatskiplik folslein oan 'e grûn, mar geastlik fol moed en optimisme, libjend yn 'e dreamewrâld fan in grut-Nederlânsk ideaal. Komselden haw ik sa'n poere romantikus sjoen. Ik haw in skoft Ingelske les fan him hân, wat betsjutte dat wy in pear oeren Keats en Shelley liezen, en benammen Robert Burns, de Skot, dy't syn grutte foarbyld wie. By him rekke ik ek yn 'e kunde mei August Borms en Wies Moens. Hy murk amper dat er troch syn selskip yn nasjonaal-sosjalistysk farwetter fersylde, moast dêr, as ik der mei him oer prate, ek neat fan hawwe: ‘Mussert is een broekschijter, nom de domme’, mar hja hawwe wol besocht him brûksum te meitsjen. Yn 1932 al is hy stoarn, fjouwerenfyftich jier âld, foar myn fielen in âldman.
En dan wie der Werumeus Buning, dy't op 'e Overtoom by it Leidskeplein wenne, fjouwer heech, men moast der mei in lift komme. Hy hûsmanne dêr doe allinne. Der lei altyd in poerswarte sprei oer syn bêd, en meastal hong der in rook fan sipels of knyflok: dan hie er wer in pantsje te fjoer stean mei it iene of oare tige bysûndere gerjocht. Doe't ik him in kear fertelde dat ik tige wiis wie mei syn ‘Ballade van het berouw’, sei er: ‘Ja, dat tocht ik sels ek, mar hja fine it allegear neat wurdich. Fansels, in fint dy't fiif itensiedersboeken skreaun hat, wat soe dy fan berou witte? Dat tinke hja, mar as der ien is...’ En ik wie noch net by de doar, of hy dûkte wer yn syn Don Quichote, dy't er fertale moast (‘tinkst miskien dat ik Spaansk ken?’) - it dreau. Ik freegje my noch altyd ôf oft it rjochtfeardich west hat dat dizze man, dy't de Masterpriis foar poëzij, him troch it Dútske bewâld takend, wegere hat, nei de befrijing in skriuwferbod krige. Hy wie gjin poepe-freon noch kollaborateur. Mar hy is der ek net mear.
| |
| |
Yn 1930 ferskynde by Kamminga te Dokkum myn twadde bondel poëzij ûnder de titel Utflecht. Kamminga, de útjouweridealist, sette alles op alles om fan sokke útjeften wat moais te meitsjen. As ik de krityk leauwe mei, hie ik as dichter yn dizze samling in mear konkrete en eigen toan krige, en wie aardich losrekke fan de jongfryske tradysje fan Kalma, dy't ik wakker kjel makke hie mei myn definysje: ‘In dichter is in keardel dy't fersen skriuwe kin en dy't se skriuwt as syn folk der ferlet fan hat.’ De krityk wie nochal myld oer my, behalven yn it Friesch Dagblad, dat in ferkearde geast yn it boekje preau: de ‘Ballade fan Maximilianus’ stie der yn, dy't as anty-militaristyske propaganda oanmurken waard; fierders in net mis te ferstean protestfers oer it ronseljen fan ûnderkrûpers by de Grinzer lânarbeidersstaking 1929, en in liet oan de Yndonesyske lieders Mohammed Hatta, Pamontjak en Satroamidjojo, dy't yn 1928 as studinten yn Leiden fanwegen harren nasjonalistyske aksje in proses oan 'e hals krigen: ‘Schurer noemt deze Inlanders zijn broeders!’
Hoe't de literatuer de leafde fan myn hert hie, ik koe der mar in lyts part fan myn tiid oan jaan, omdat de polityk my opfrege. De illinde fan 'e wurkleazens (fjouwerhûnderttûzen yn Nederlân) tekene him yn Amsterdam skerp ôf, en troch myn direkt kontakt mei de hûshâldings fan 'e skoalbern rûn ik alle dagen tsjin 'e sosjale need op.
Men koe der net foarwei jin mei de yndividuele gefallen yn te litten, mar de cdu seach it dêrby as foarste plicht, te agearjen tsjin de polityk fan Colijn en ta in oar sosjaal bestel te kommen. Dat betsjutte in oanhâldende propaganda yn Amsterdam, net allinne yn sealen, mar ek op iepenloftgearkomsten op pleinen en yn parken, dêr't altyd in grutte tarin wie. Mannich kear hawwe Inne de Jong en ik dêr op in sjippekiste yn it Easterpark stien; men begong mei tsien minsken om jin hinne, en yn inkelde minuten wiene der in pear hûndert, wylst de ynterrupsjes net fan 'e loft wiene. Men trof dêr ek steefêst de pear kwerulanten oan, dy't gjin politike niget hiene, mar in oplossing fregen foar har eigen net op te lossen wrok en swierrichheid.
| |
| |
Sa hie ik dêr altyd Frederik L. (dy L. tsjut in namme oan dy't sawol yn de wittenskiplike as yn de yndustriële wrâld klank hie), dy't yn in wiidweidich en ûnneispeurber relaas plichte dúdlik te meitsjen hoe't syn famylje, yn gearspan mei de publike machten, him erfskip en besit ôfhandich makke en oan leger wâl holpen hie. ‘Allegear smearlapperij, mynhear...’ As symboalen fan de bettere dagen dy't er kennen hie droech er in dophoed, mansjetten en in paraplu. Doe't er murk dat ik him ek net út syn juridyske of miskien psychysk labaret helpe koe, seach er my inkeld noch mar bitter ferwitend oan: ‘En dat neame hja dan demokrasy’, ‘...dat klaut op 'e rêgen fan 'e arbeiders omheech...’, ‘wat in korrupsje, wat in ferwurding...’ En dan flybke er syn minachting foar my op 'e grûn út.
Dat wiene pynlike konfrontaasjes mei in minsklike tragyk, dêr't gjin inkeld polityk program tsjin opwoechsen is.
Op skoalle seach men de earmoed mei de jierren tanimmen. Soms belibbe men dêr ek prachtige gefallen fan minsklike solidariteit. Yn myn klasse oan 'e Houttunen foel my op in moarn op dat Jaap, in skiere, út de krêft woechsen knaap, iderkear sokke ferwaaide antwurden joech. Ik naam him effen apart en frege oft er fan 'e moarn wol in brochje hân hie. Nee - en it die bliken dat er dat mar inkeld krige.
Yn it boartersskoft fleach it my oan, en ik rûn fan it plein om wat te heljen. Mar der wie gjin bakker tichteby. Wol wie der op 'e hoeke by it Haarlimmerplein in lyts sûphûske mei sletten finsters, dêr't elk fan wist dat it in ‘ferkeard hûs’ wie. Omdat ik tocht dat der dochs ek wol wat ytbers wêze soe, sette ik dêr mar yn. De juffrou, fan boppen moai bleat, lake my ferliedelik oan: ‘No leave, dû bist ek al betiid.’ Ik sei dat ik net lang prate soe, mar dat ik graach in pear broadsjes mei tsiis of sawat ha woe.
‘Sa'n honger?’
Ik makke har dúdlik dat it net foar mysels wie, mar sa en sa. Hja pakte rap in pear broadsjes foar my yn, stoppe der in banaan by. ‘Hoefolle is it?’
De kleur skeat har oan: ‘God-sil-my-bewarje mynhear, tinke jo dat ik dêr jild foar ha wol? Gean mar gau...’
Ek dat is Amsterdam.
| |
| |
Ik hie in pear jier ferlyn ris yn Grins sprutsen foar de cdu. Fan te foaren krige ik in brief fan it ar-riedslid H.S. van Houten, dy't ik koe út de Fryske beweging, mei de útnoeging om by him te útfanhûzjen. Hy is net yn debat gien, mar wy hawwe tegearre de heale nacht trochpraat oer de polityk. No, by de ferkiezings fan 't 1933, stie dizze selde Van Houten as kandidaat nûmer ien foar de Twadde Kamer op ús list. De Amsterdamske leden leveren de goede rymkes foar de buorden: ‘Maak geen fouten, stem Van Houten’, ‘Van Houten is een vent, die hoort in 't parlement’, ‘Geen de Geer en geen Colijn, H. van Houten moet het zijn’.
En hy is it wurden ek.
Van Houten wie in hurde wurker en in tûken organisator; op dit mêd liet er ús allegear efter him. Ek wie hy in baas sprekker, dat wol sizze dat er mei ienfâldige wurden in seal fol minsken by it hert wist te krijen, en dat er yn it debat sa hurd wie as in spiker.
Ja, dat hat doe in fûle ferkiezingskampanje west. Ik koe my net by Amsterdam hâlde, mar moast it lân wer yn. Benammen yn Twente hie de cdu grutte oanhing. Myn basis hie ik dêr by Jaap Gorselink yn Almelo, en yn de auto fan de Roomske radikaal Piet van Riel, dy't ús trouwe sekondant wie, wurken wy dêr de omkriten ôf, hiene opwinende gearkomsten en rjochten de iene ôfdieling nei de oare op.
Der siet wyn yn 'e swipe; de tongerwolk fan it nasjonaal- sosjalisme begong op te kommen. Ik moast myn oandiel yn dy striid nimme, ek al hie ik gjin politike aspiraasjes en fielde ik my dochs yn it foarste plak skriuwer. Dêr binne no ienris dingen dêr't men net foarwei kin.
Sa koe ik der ek net foarwei, dat ik yn 'e Steaten fan Noard-Hollân rekke. Dêr yn dy steatlike seale op 'e Dreef yn Haarlem learde ik it politike libben fan 'e binnenkant kennen, ek yn 'e foarm fan kommissoriaal oerlis en kompromissen. Ik foarme dêr in ienmansfraksje, en wie oanwiisd op de ek iennige fertsjinwurdiger fan de Katholieke Volkspartij, de radikale ôfspjalting fan de grutte Rooms-Katholieke Staatspartij. (Dy lytse kvp hie Arts as fertsjinwurdiger yn 'e Keamer.) Ik haw dêr hiel wat leard, en
| |
| |
grutte earbied krige foar de iver en de tawijing fan beropspolitisi. Dêr sieten mannen mei bekende nammen yn dit kolleezje: dêr wie deputearre Bomans, de heit fan Godfried (dy't syn geastigens fan nimmen frjemd hat), dêr wie Baas (ar), Ankersmit, de redakteur fan Het Volk, Romme ‘himself’, Ed. Polak, Sneevliet en Wijnkoop.
David Wijnkoop wie in tige apart man. Doe't ik, yn tûzen frezen, myn ‘maidenspeech’ holden hie, kaam hy oan it wurd en swaaide my wakker lof ta. Hy wie ûnderskate dingen mei my iens, ponearre doe ynienen sels in hiel oare saak en sei: ‘...en dat sil de achte ôffurdige fan 'e cdu ek sûnder mis mei my iens wêze...’
Ik skeat myn earste ynterrupsje ôf mei de opmerking dat de hear Wijnkoop der om tinke moast dat er foar eigen rekken spriek. Yn it skoft kaam er by my, joech my de hân en frege om in sigaret, en wylst er dy oanstiek: ‘Do litst dy net besoademiterje, gelyk haste.’
Henk Sneevliet wie in ymposant sprekker, mei in hast Bourgondysk patos. As hy oan it wurd wie, kaam alles om him hinne te stean, en de foarsitter, de âlde aristokraat jonkhear Roëll, wie it oan te sjen dat it him oan it hert gong as er sa'n prachtige rede ôfbrekke moast fanwegen in ûntalitbere útdrukking.
‘Dit mei ik net talitte mynhear Sneevliet, ik moat jo ta myn spyt it wurd ûntnimme.’ Sneevliet, mei in keninklike hânswaai fan grut begryp: ‘Fansels mynhear de presidint, dat meie jo ek net talitte. Mar ik, as folksfertsjinwurdiger, haw myn eigen ferantwurdlikens en mei it net ferswije; dy't wyn sieddet sil fan my stoarm rispje, en dêrom herhelje ik...’ En dan sei er it nochris.
‘Dy jonges mei dy trijehoekjes op 'e jas,’ sei er yn 'e kofjekeamer ris tsjin my, wizend op Vlekke en syn beide maten fan 'e nsb, ‘pas op, dy sille ús de das nochris omdwaan!’
Wy wisten doe noch net hoe wier dit wurde soe. Fiif jier letter stie er mei njoggen oaren yn it kamp fan Amersfoort foar it fjoerpeloton, neidat hja earst har eigen grêf groeven hiene. Hy hat earst syn njoggen maten fallen sjoen; hy hie frege de lêste te wêzen: ‘Ik wie harren lieder.’ En oan 'e ein ta bewarre er de styl
| |
| |
dy't wy sa goed fan him koene. ‘Leve het socialisme,’ wiene syn lêste wurden.
Bomans wie in ûngrypber man; geastich, soms op 'e grins fan it klowneske, en tagelyk fan in djip minsklik sentimint. Tidens de debatten siet er steefêst mei eastyndyske inket reachfine symmetryske tekeningen te meitsjen. Hy hie nochal wat omtinken foar my. Doe't ik in jier letter, as gefolch fan in geastlike depresje en in ferfrjemdingsproses dat him min omskriuwe lit, betanke hie foar de Steaten, naam er my mei nei syn keamer.
‘Wat skeelt dy?’
‘Neat. Mar ik bin hjir net op myn plak. Ik dooch der net foar, hjir kin better in oar sitte.’
Bomans like troch my hinne sjen te wollen.
‘Ik begryp it bêst,’ sei er. ‘Literator, hè? Ferskes skriuwe oer waar en wyn en de siele. Witsto wol datst ien fan de bêste sprekkers fan 'e Steaten biste?’
Nee, dat wist ik net.
‘Harkris, der is, behalve literêre earsucht, ek noch sawat as ropping. En sasto dat hjir dochste, sosjale foarútgong en wat fan God derby, dat hawwe wy nedich. Gek dat in roomske konservatyf dy dat sizze moat, net?’
|
|
Auteursrechtelijk beschermd