|
| |
| |
| |
Amsterdam
Wis, wy koenen Amsterdam wol, ynsafier men dat as útfanhûzer en fakânsjegonger kennen leart; de binnenstêd, de grêften, de musea, de skouboargen en de merken fan Waterlooplein en Nieuwmarkt. De Lemmer hie trouwens altyd in bysûndere en direkte relaasje mei Amsterdam troch de âlde nachtboat dy't jûns om njoggen oere, en de tramboat (salonboat) dy't nachts om tolve oere see keas. Men wie sa'n nachtreis fiif oeren op it wetter, dy't fan de measte reizgers, as der lisplak wie, sliepende trochbrocht waard. Men koe der ek rêstich mimerje, lêze of skriuwe. Myn fertalingen út Heinrich Heines Das Buch der Lieder hawwe meastepart op dy reizen har foarm krige.
As Marken oan stjoerboard passearre wie, gong men oan dek, dêr't men de huverigens fergeat foar it byld dat stadichwei út de moarnsdize opdûkte; in bosk fan stielen kranen mei de grutte pipen fan oseaanstomers, en dêrefter it silhûet fan 'e stêd, dêr't him de Sint Nikolaastsjerke skerp op ôftekene. Fiif oere begongen de earste trammen al te riden, meast mei swijsum wurkfolk, foarsjoen fan in pûdsje of in trompke mei broggen foar it middeisskoft.
Amsterdam...
Mar der wenje wie dochs wat oars as der útfanhûzje. Der wie doe yn 1930 gjin wenningkrapte. Wy slaggen al gau oan in kreaze wenning op in tredde etaazje oan de Admiraal de Ruyterwei yn West, in foar ús folslein ûnbekend stedsdiel.
Myn skoalle stie ek yn West: de Van Boetzelaarskoalle yn 'e Van Hallstrjitte.
| |
| |
Hoewol't ik it teoretysk allegear goed foarelkoar hie, like it my psychologysk in hiele oergong fan de bysûndere nei de iepenbiere skoalle, dêr't ommers altyd fan sein wurden wie dat in kristen him dêr ûnmooglik thúsfiele koe.
De skiere, ientoanige en earmoedich útsjende hege strjitten moedigen my net oan, en mei in klopjend hert stapte ik troch de poarte.
‘Bliid dat jo der binne. Jou my de jas mar, ik hingje him hjir oan 'e doarstile.’
Op sa'n Frysk wolkom wie ik net fertocht. In freonlik man yn in mansjesterpak stie foar my. Myn nije haad, Jochem Kalsbeek, ôfkomstich fan 'e Tynje.
De skoalle wie in saneamde ‘klompeskoalle’, omdat de learlingen meastepart klompen droegen, dy't te krijen wiene op fanwegen de gemeente op skoalle útrikte bonnen.
Yn dizze stêd bets jutte dat hiel wat oars as op in doarp: it betsjutte earmoede.
‘Dat hja der no allegear min útsjogge kin men net sizze,’ sei Kalsbeek, ‘mar suterich, ja, wol suterich.’ Hy preau it wurd nochris nei.
It wie sa. In grut part fan 'e heiten rûn yn 'e steun, wie al jierren wurkleas. As ik de bern frege: ‘Wat docht jim heit?’ dan wie it andert meast: ‘stimpelje’. Dat in heit ek in hantwurk hie, wisten hja amper mear. Der wiene bonnen foar klean, der wie de ytseal foar it middeismiel.
Ut de sfear fan de rûzige debatgearkomsten jûn op jûn foel ik as yn in oase yn 'e rêst fan dizze lytse mienskip del. It wie in drokke klasse, hiene hja my warskôge, en der sieten banditen yn. Ik haw der gjin oermjittich lêst fan hân. Hja holden as echte Amsterdammers fan in goede grap, dizze jonges en famkes, mar har begryp lei grif net heger as earne oars. Myn Lemsters koene yn elk gefal de ferliking mei glâns trochstean. Wol wiene hja folle mûlriper; der wie altyd in andert ree, inkeld as gok; men koe it nea witte. Sa haw ik dêr ris, yn de tild dat Albert Schweitzer in reis troch Europa makke, syn namme as skriuwfoarbyld brûkt.
| |
| |
Ik woe ris witte oft dy namme harren wat sei; út de krante of fan 'e radio faaks. De antwurden skeaten fuort omheech; it earste wie: ‘Ja master, dat is de moardner fan baby Lindberg, syn portret stie yn 'e krante.’
In oare kear kaam yn it lêsboekje de útdrukking ‘Adams kroost’ foar. Ik frege oft hja wisten wa't Adam wie; alle fingers gongen omheech, en dat foel my ta, want de bibel wie yn suver al dizze hûshâldingen in frjemd boek.
‘No, sis it mar...’
‘De midfoar fan it Nederlânske alftal!’
En hja hiene noch gelyk ek; mar ik wist net dat dizze funksjonaris op dat stuit Adam hiet. Doe haw ik harren de boekjes ticht dwaan litten om har wat te fertellen oer dy oare Adam, dy't de midfoar fan it wrâldalftal wie.
In ferhaal út de bibel wiene hja altyd hjit op. Dat wie hiel oars as yn de kristlike skoalle, dêr't de bern alle ferhalen wol dreame koene.
Ik hie in hânsum boekje mei bibelske skiednissen yn 'e kast, en dêr mocht Nico, doe't er in smertlape hie, ûnder de skriuwles yn lêze. Hy fermakke him der tige mei. Ik frege efkes: ‘Is 't moai, Nyk?’
‘No!’ sei Nyk. ‘Spannend. Hy lit de hiele boel ûnder wetter rinne!’
Ik seach dat er by it prints je fan Noachs arke wie.
Fansels koe ik dêr gjin steefêst bibelûnderrjocht jaan, mar as it sa útkaam (okkasjoneel neamden wy dat) fertelde ik harren graach sa'n goed ferhaal.
Soms kamen hja dan de oare moarns op skoalle mei: ‘Master, ús mem koe dat ferhaal ek wol.’ De heiten kamen der by soks net oan te pas. It like my wolris ta, dat it libben der nochal matriarchaal wie. Dat koe men ek opmeitsje út de formulearring fan it fersyk: ‘Master, ús mem is nije wike tolve-en-in-heal jier troud, wolle jo in winsk (in ferske) foar my meitsje?’ No ik haw se dêr by dozinen makke, mei namme en tanamme fan omkes en muoikes der yn, en dan krige ik de oare deis grif in pûdsje mei trije sigaren mei in brede goudene bân. Ditsoarte feesten makken hja altyd
| |
| |
gâns fan; it ferbriek de grize ientoanigens fan it libben yn wurkleasheid mei in minimale útkearing.
Fansels fûn ik it wol noflik te hearren dat wy ienkear yn 'e wike in godstsjinstûnderwizer krije soene foar fakultatyf bibelûnderwiis. De âlden moasten dan in briefke fan tastimming ynleverje. Ik moedige it yn myn klasse nochal wat oan: ‘Ik ha der altyd gjin tiid foar om yim ferhalen út de bibel te fertellen, mar no komt der in mynhear dy't it fest ienkear yn 'e wike docht; freegje thús mar oft it goed is en bring my dan it briefke werom.’
By sa wat wichtichs as it tekenjen fan in briefke kamen de heiten fansels wol fanwegen. Sa krige ik Willem Wolters by my, de heit van Marijke, ien fan de leafste famkes dy't ik ea yn 'e klasse hân haw. ‘Mynhear,’ sei er, ‘wat moat ik no mei Marijke? Ik bedoel mei dat briefke?’
Ik sei dat hy dat sels witte moast.
‘Ja,’ sei er, ‘mar ik woe der ris mei jo oer prate.’
‘No, dat is hiel ienfâldich. Geane jo ek nei tsjerke, lêze jim thús ek út de bibel?’
‘Nee, dat no net sasear.’
‘Net, no, as jo dan sizze, ik hâld my der net mei op, en ik wol ek net dat myn bern wat fan de bibel of fan God of fan Jezus heart, dan moatte jo har der grif net hinne gean litte.’
‘No,’ sei Willem, ‘sà mâl is 't no ek wer net mei my. Mar as Marijke no minsklikerwize sprutsen jins dochter wie?’
‘Dan gong se der hinne.’
‘Hja giet derhinne, mynhear,’ Hy hie it briefke al ynfolle.
Mar as ik ea op it ferkearde hynder wedde haw...
Want dat godstsjinstûnderwiis wie in illinde. Dy âldman (de tsjerke hie der blykber in aparte seleksje foar) koe net mei bern oer de wei. De les begong om kertier foar alven, mar foar alven wiene der altyd al wer ien of twa troch de doar fan myn lokaal smiten, fanwege disoarder.
En op in kweade moarn, dêr slacht de doar iepen en dêr falt Marijke nei binnen, mei reade plakken op it gesicht, en gûle dat it sawat die.
| |
| |
‘Marijke leave, wat is der mei dy?’
Hja koe it der hast net útbringe. ‘Mynhear hat my... yn myn gesicht... slein...’
Ik haw it bern sa goed mooglik ta bedarjen besocht te bringen, mar de oare deis, doe kaam, wat ik ferwachte hie, Willem Wolters wer.
Syn ferhaal wie net lang, mar in bysûnder staal fan Amsterdamsk lakonisme.
‘No mynhear - hja giet der wer ôf.’
‘Kin ik my yntinke Wolters, jo hawwe gelyk.’
By de doar draaide er him noch effen om: ‘Ja, mynhear, jo moatte my net kwea nimme, mar sa kin ik se it evangeelje sels wol ferkundigje.’
Ik moast tinke oan it ‘oanstjit jaan oan ien fan dizze lytsen’. En al gunde ik de âldman gjin molestien om syn hals, hy hie fansels wol better in iiskarke nimme kinnen.
Hy hat net lang oan ús skoalle west. Nei de kapitulaasje yn 1940 rûn ik ris wer tsjin him oan op 'e boekemerk. It nsb-spjeldsje, dat altyd oan 'e binnenkant fan syn revers sitten hie, droech er no iepenlik op 'e jas.
‘Witte jo,’ sei ik, ‘dat Shakespeare en Shaw hjir net ferkoft wurde meie?’
Ik leau net dat er wist wêr't ik it oer hie, mar súntsjes betroude er my ta: ‘Ja mynhear, by alle goeds dat hja dogge, dìt is ûnferdraachlik.’
Op 11 novimber betochten wy oan skoalle de ‘Goodwillday’, de Wapenstilstânsdei nei de earste wrâldoarloch. Kalsbeek helle dan de klassen byelkoar yn it gymlokaal, en frege my om dêr in ‘goed wurd’ te sizzen. En nei dat ‘goede wurd’ songen wy dan meielkoar: ‘Kind'ren van één Vader, reikt elkaar de hand.’
De oare deis makken hja dan in opstel oer de betsjutting fan de ‘Goodwillday.’
En ik krige gjin nije bedriging mei ûntslach.
Dy opstellen wiene soms tige goed, soms skeaten hja der ek
| |
| |
wolris by lâns. Sa heucht my noch in opstel fan Bert, dy't koartwei skreaun hie:
‘Mensen moeten elkaar niet doodschieten, maar in vrede leven. Daarom weg met het leger en weg met de bereden politie.’
Doe't ik dyselde Bert in pear wiken letter ris frege wat er skieik wurde woe, betocht er him net lang: ‘Ik wol sjen master, dat ik by de beriden polysje kom. Dat is in fêste baan mei pinsjoen.’
Ja, de beriden polysje stie dêr net yn sa'n bêst bledsje oars, en dat lei yn 'e reden. Wylst ik oan 'e Van Boetzelaarskoalle stie, briek it oproer yn 'e Jordaan út tsjin de wurkleazepolityk fan Colijn, en it sloech al gau nei ús stedsdiel oer. Rjocht foar de skoalle út lei in barrikade yn 'e strjitte mei in ôfbrutsen lantearnepeal en in Sovjetflagge der op.
Ut en troch wiene der dan sjarzjes fan 'e motorisearre polysje of fan 'e hynstepolysje, dy't mei it feilleaze typearringsfermogen fan de Amsterdammer de namme fan ‘de leafdesusters’ krigen.
Ek troch dizze dingen gong it libben syn gewoane gong. Ik moast in kear yn 'e Jordaan myn fyts oer in barrikade sjouwe; oan 'e oare kant fersylde ik yn in kloft fytsers dy't my by't skouder tusken harren ynloeken: ‘Kom mei fader, dêr komme se oan!’
Ut in sydstrjitte raasde in wein mei militêre polysje nei foaren, de gewearen yn 'e oanslach. Ik haw fytst foar myn libben, en wie bliid dat ik op 'e Roazegrêft wie, dêr't myn lieder my losliet en sei: ‘Sjoch út, dy rotdingen geane samar ôf.’
Op ús plein gong it geroft, der soe hynstefolk út Fryslân komme.
‘Hoe fine jo dat no mynhear,’ kamen oerstjoere memmen by my yn 'e skoalgong, ‘no wolle hja dy smoarge boereklophynsten út Fryslân hjir hinne stjoere!’
‘Hoecht net mear,’ sei ik, ‘hjir stiet al ien foar jim.’
Dat hja dêr hielendal net om tocht hiene wie foar my it bewiis dat ik yntegrearre wie, as Amsterdammer oannommen.
Doe't ik kandidaat stie foar de Provinsjale Steaten fan Noard-Hollân op 'e list fan 'e cdu, betrouden de jonges my soms temûk ta: ‘Master, ús heit stimt Wijnkoop en ús mem stimt jo.’
| |
| |
It hat dêr in goede tiid west oan dy skoallen (ik haw fiif ûnderskate hân) yn Amsterdam. Oant hjoed de dei ta haw ik noch kontakt mei myn âld-learlingen. En it wie in grut ding foar my, doe 't goed tritich jier letter, doe't de vara my strûpt hie foar in útstjoering Dit is uw leven twa fan harren, Theo van der Heijden en Mientje Hartog, dêr ynienen foar my ferskynden om oer de âlde tiden op te heljen.
De plattelanners mienden eartiids faken dat by harren de ienfâld en de goede trou wiene, wylst de stedsminske út soarte fol ûnbetrouberens en fyn ynleine streken siet.
Ik praat út ûnderfining as ik sis dat der gjin ienfâldiger, trouhertiger en goedmienender minsken binne as yn datselde Amsterdam. Fansels rint goed en kwea dêr ek trochelkoar, lykas oeral; mar ik bin der hiel wat goeden tsjinkommen en haw myn hert oan dizze stêd en syn folk ferlern. Yn in tiid dat it ek al in lêstige stêd wie. Us Klas, myn suster dêr't ik altyd tige bysûndere bannen mei hie, ferfear yn maaie 1931 mei har man Piter Swart en harren twa jonges nei Yndonesië, dat doe noch Nederlandsch-Indië hiet. Piter hie in beneaming krige oan in skoalle yn Bandoeng. Klas wie in ûnberekkenbere natoer; hja seach der as in berch tsjinoan en hat it mei alle geweld trochset. Doe't wy foar it lêst tegearre op 'e Lemmer wiene, woe hja noch ris de âlde kuier mei my meitsje, de Kúnderske daam út, tusken it hop en de see.
Hja seach der min út, dat foel my op.
‘Hast der wat sin oan?’
‘Jawis. Mar ik woe noch ienkear mei dy kuierje, want ik sjoch dy nea wer.’
‘Och, hoe komst der by.’
‘Dêr bin ik wis fan.’
Hja hat gelyk hân. Yn novimber al, in dei neidat ús lytse Andrys syn yntocht yn 'e wrâld die, ferliet hja dy wrâld foargoed. Hja is dêr yn in militêr hospitaal yn Tjimahi stoarn.
Doe't ik fjouwer jier oan 'e Van Boetzelaarskoalle stien hie, waard dy skoalle opdoekt en kaam ik op wachtjild. Dat woe sizze: de
| |
| |
gemeente ‘liende’ my út oan it Bureau voor Dialecten en Volkskunde, dêr't ik dr P.J. Meertens bystean mocht. Spitigernôch duorre it mar in jier, dat ik haw allinne mar it wurd ‘haring’ foar de dialekte-atlas bewurkje kinnen.
In nije beneaming brocht my as ûnderwizer oan 'e Claudius Civilisskoalle op Uilenburg, midden yn de joadske wyk fan Amsterdam. Fan myn bern yn 'e Van Hallstrjitte hie ik grûnich Amsterdamsk leard, mar hjir koe ik wer begjinne, hjir spriek men in hiel oar dialekt, mei gâns jiddysk. Yn myn klasse fan seisentritich sieten twa net-joaden.
De sosjale gefolgen fan de krisis liken hjir noch slimmer oan te kommen as yn myn eardere wyk. Us learlingen kamen meastepart út hûshâldings fan wurkleazen of fan earme standwurkerkes fan Waterlooplein of Nieuwmarkt en dat wie, by de lytse mazzel yn 'e negoasje, hast noch slimmer as wurkleazens. De oanhinklikens fan dizze bern wie oandwaanlik. De lytse Roos van Gelder en Sara Hamerslag rûnen foar de peaskefakânsje oardel oere troch de stêd (tramje wie te djoer) om myn frou en my matses te bringen.
Ik hie der einliks mar ien jonkje by, Maurits, dy't in ortodokse opfieding krige. As hy nei de rabby moast foar godstsjinstûnderrjocht, naam er syn tefillah (gebedeboek) wolris mei nei skoalle. ‘Maupy,’ sei ik in kear by it útgean fan 'e skoalle tsjin him, ‘dû witst wol, ik bin in kristen, mar ik woe wol datst my ris in stikje út dyn tefillah foarlieste.’ ‘Mar dan moatte wy de pet opsette master,’ sei er sêft. Goed, wy setten de pet op, en doe song er my earbiedich in Hebrieuske bledside foar.
‘Kinst it ek foar my fertale?’ ‘Nee master, dat kin ik net.’
Hy die it boek ticht, seach my trouhertich oan en sei: ‘Mar wy leauwe wol yn deselde God, no master?’
‘Jawis Maupy.’
Ik haw dêr ek fjouwer jier west, oant 1938 ta. Doe hong de eangst al oer de joadewyk, en hja libbe yn dizze lytse stumpers. Liet ik harren ris frij tekenje, hja tekenen heakkekrusen. Hjir en dêr wie dit benearjend symboal mei in spiker yn in bank of yn 'e muorren fan 'e toiletten krast.
| |
| |
Ien stie der bûten de mienskip fan 'e klasse. Dat wie Giovanni, de tolvejierrige Italiaan, dy't in joadske mem hie en in heit dy't mei Italiaansk iis finte. As Cesare my tsjinkaam, brocht er de Romeinske groet.
Giovanni wie by de Ballila, de jeugdorganisaasje dêr't Mussolini ek de Italianen yn it bûtenlân yn opfong, en hy moast ienkear yn 'e wike nei de klub, dêr't er dan ek Italiaansk learde. Graach pronke er mei dat taalboekje: hy liet it sjen om it dan gau wer yn 'e bûs te stopjen. Fingers fleagen wyld omheech yn 'e banken, eachjes skeaten fjoer: ‘Master, hy hat in faksisteboek yn 'e bûs!’
‘Rotjoaden,’ húnde Giovanni sa lûd as er doarst.
‘Harkris,’ sei ik, ‘dit moat út wêze. Wy binne hjir allegear joaden meielkoar, en wy skelle elkoar net út.’
‘Ikke?’ sei Giovanni, mei twa fingers op syn boarst wizend. ‘Master, ik bin by de Ballila, dan kin ik dochs gjin joad wêze?’
Ik moast nei in oare skoalle, yn 'e Haarlimmer Houttunen, de pittoreske wyk fan Jan Mens. Doe't in pear jier letter it ‘Judenviertel/Joodsche wijk’ útkjimd waard, seach ik skerp it gesicht fan lytse Maurits foar my. Ik bin der hinnegien om him te sykjen. It wenninkje mei it sûterrain, dêr't syn heit altyd siet te skuonlaapjen, wie leech, twa ruten wiene stikken.
De buorlju, swijsum, hellen de skouders op en skodhollen; it koe fan alles betsjutte. Wy leauwe yn 'e selde God, no master?
Jawis, Maupy...
|
|
Auteursrechtelijk beschermd