De verwarde natie

[p. 183]

Slechte poortwachters

De Wet op de arbeidsongeschiktheid (wao) was een prachtwet, tot zij in handen raakte van de beroeps. Sociale partners, verzekeringsgeneeskundigen, uitvoeringsorganen, p&o-mannen en -vrouwen, arbeidsjuristen, ze wisten wel weg met dat moois, bogen wat recht was krom en gingen met de wet aan de loop. De overheid, principieel op afstand van de uitvoering, stond erbij en keek ernaar. De gevolgen: bijna een miljoen wao'ers, een parlementaire enquête naar de uitvoering van de sociale zekerheid, wetsaanpassingen, vernieuwde uitvoering en een tijdelijke daling van het aantal wao'ers. Nog geen tien jaar verder is het weer slechts een kwestie van tijd eer de miljoenste wao'er kan worden verwelkomd. Een zesde van de Nederlandse beroepsbevolking is geheel of gedeeltelijk arbeidsongeschikt, een wereldrecord.

De parallel met het asielvraagstuk dringt zich op. Al bezitten we niet het wereldrecord asielopvang, het Europees record is wel veilig in Nederlandse handen. Relatief, absoluut gaat de brave Bondsrepubliek aan kop - hoewel het kleine Nederland zelfs absoluut bij de top zit. Hoe komt dat, dergelijke wereldprestaties van een doorgaans eerder middelmatig dan excellerend land? Nu staatssecretaris van Justitie Cohen (PvdA) bezig is een nieuwe Vreemdelingenwet door de Kamer te loodsen, is die vraag weer alleszins aan de orde.

De fundamentele betekenis van de nieuwe wet is, dat politiek Nederland na eindeloos gedoe nu dan toch van mening is dat de asielinstroom niet onafwendbaar is, maar integendeel iets waar

[p. 184]

we invloed op kunnen uitoefenen. Dat is althans de enige ratio voor de nieuwe wet, die beoogt restrictiever te zijn dan de huidige. Stond een Kamermeerderheid nog steeds op het onafwendbaarheidsstandpunt, dan zou een nieuwe wet zinloos zijn. Feitelijk erkent de Kamer in meerderheid dat Nederland voor asielzoekers jarenlang een te milde poortwachter is geweest. Er zijn immers geen redenen om aan te nemen dat Nederland op ‘natuurlijke’ wijze meer vervolgde vreemdelingen aantrekt dan omringende landen. Van hetzelfde laken een pak bij de wao: aangezien Nederlanders niet zieker zijn dan andere landslieden, is de instroom overmatig. Nederland slaagt er dus slecht in mooie wetten en regelingen te behoeden voor ‘overbenutting’.

De gang van zaken met de wao sinds de wetswijziging voorspelt daarbij weinig goeds voor de lotgevallen van de nieuwe Vreemdelingenwet. Zijn de wao-ervaringen maatgevend, dan zal na enkele jaren van teruggang de asielinstroom weer toenemen. De wao-instroom kon zich herstellen van de effecten van de wetswijziging doordat de professionals die met de nieuwe wao werken, zich de regels na verloop van tijd zo hebben toegeëigend dat ze er weer alle kanten mee uit kunnen. Het rekken en trekken, daar een uitzondering claimen en hier een precedent scheppen, leverde opnieuw een gewillige jurisprudentie en rekkelijke uitvoeringspraktijk op. De overheid ziet intussen toe hoe ‘autonome’ professionals en onafhankelijke rechters met vereende krachten een andere uitkomst bewerkstelligen dan de wetgever op het oog had. Niet de wet bepaalt de uitkomst, maar uitvoerders en andere beroepsbeoefenaars.

Met Cohens nieuwe Vreemdelingenwet zal het niet veel anders gaan. De professionele ‘asielgemeenschap’ is minstens zo zwaar bewapend als het beroepsleger op het veld van de arbeidsongeschiktheid. Zij heeft bovendien aangetoond het klappen van de zweep te kennen. Sterker, het is in feite door toedoen van die asielgemeenschap - en niet per se ten gevolge van ingrijpende gebeurtenissen in de ons omringende wereld - dat asielzoekers zich zo sterk op Nederland richten. Met alle mogelijke en onmogelijke middelen heeft een legioen asielhelpers zich ingezet om

[p. 185]

wet en regel te ontduiken, op te rekken en te vervormen. De staat werd gereduceerd tot machteloze, ontwapende poortwachter, Europa's braafste lobbes.

De kern van de wao- en asielfiasco's is precies deze holheid van de Nederlandse staat, ‘de lege stoel der macht’. Nederland kent geen staatsraison, de staat is hier geen autonome politieke categorie, maar een willoos instrument waarmee maatschappelijke groeperingen deelbelangen dienen. Hij roept vooral ideologische en ideële afkeer op, is de vijand. Dit is de gezamenlijke erfenis van de verzuiling en de jaren zestig, waardoor de overheid, dienaar van een algemener belang, steeds nogal weerloos is als het erom gaat aanspraken van goed georganiseerde en gepassioneerde groepen professionals af te wijzen. Het middenveld, oud (in het geval van de arbeidsongeschiktheid) of nieuw (met de asielzoekers), overmeestert de staat. Zolang de politiek niet verandert en de staat geen duidelijker eigen rol vervult, blijven zich ontsporingen als met wao en asielzoekers voordoen. Daar helpt geen nieuwe wet aan.

september 1999