De verwarde natie

[p. 177]

‘Turkse mensen’

Op zichzelf zinloze gebeurtenissen - ongelukken, rampen - krijgen doorgaans toch betekenis aangemeten. Mensen kunnen slecht omgaan met ‘domme’ pech; we willen deel uitmaken van een wereld waar rede heerst. Misschien gebeurt dit tegenwoordig wel demonstratiever dan vroeger, in het volle zicht van de camera. Rampen zijn ook politiek geworden. Zo ging het met de Bijlmerramp, met toenmalig burgemeester Van Thijn in zijn bevlogen creatie van hogepriester van het multiculturalisme. Het was een echte ramp, maar tegelijk een gouden gelegenheid voor de politiek-bestuurlijke elite om er bij de onderdanen een boodschap in te hameren: de slachtoffers en hun nabestaanden, voornamelijk allochtonen, horen er helemaal bij en verdienen onze volle solidariteit. Op symbolisch niveau kwam het goed uit dat het om een El Al-toestel ging. Openbaar rouwbeklag met kotomissies en keppeltjes, verscheiden dus, maar één in het verdriet - ‘betekenisvoller’ was op het moment niet denkbaar. (Dat in plaats van een gedegen praktische, een hoofdzakelijk symbolische afwikkeling van de Bijlmerramp zo zijn nadelen had, werd naderhand pas goed duidelijk.)

Rampen lenen zich goed om vast te stellen met wie de nationale gemeenschap, ons spreekwoordelijke ‘wij’, zich vereenzelvigt. De aardbeving in Turkije lijkt zo'n afbakenende functie te vervullen. In West-Europa activeert de ramp het sluimerende besef dat Turkije erbij hoort. Omgekeerd wordt het Europese medeleven in Turkije opgevat als teken van onvermoede goodwill: we zijn toch

[p. 178]

niet de paria's van Europa. Dit spel van betekenisgeving floreert dankzij dubbelzinnigheden, verbroken beloften en slechte gewetens in de Turks-Europese betrekkingen. De aardbeving fungeert als katalysator, maar de verhoudingen zijn verre van helder. Turken noch Europeanen weten waar Turkije bij hoort. Turkije zit al zo lang in de eu-wachtkamer, dat het naar een andere behuizing begint om te zien. Zij en wij tobben over de grenzen van een traditionele - christelijke, islamitische? - lotsgemeenschap en de toekomst van de Turkse immigrantengemeenschappen in Europa.

De Nederlandse reacties wijzen ook op ongemak. De ramp in Turkije is aangegrepen om gevoelens van medeleven, sympathie en solidariteit te etaleren. Op alle mogelijke manieren is benadrukt dat ‘Turkse mensen’ - gewoon ‘Turken’ klinkt discriminerend in onze al het ‘etnische’ betreffende hypergevoelige oren - er echt bij horen. Alsof er iets goedgemaakt moet worden. Gij bent een van ons, klonk het de week na de beving in vele toonaarden. Dagenlang was het dominante thema in de berichtgeving: hebben we wel snel genoeg voldoende medegevoel getoond, heeft Amsterdam dit eerder en beter gedaan dan - foei! - Den Haag, erkent Nederland wel royaal het lijden en de medemenselijkheid van de Turken?

Daarover kan geen twijfel meer bestaan. Hulporganisaties trokken speciaal naar het rampgebied om ‘Turkse Nederlanders’ uit het puin te halen en te ‘repatriëren’. Maartje van Weegen en Jeroen Pauw leidden de nationale collecte. Staatssecretaris Job Cohen van Justitie, helaas telkens weer bereid met ‘gebaren’ zijn eigen vreemdelingenbeleid te bezwaren, gaf nog net geen ticket maar wel dispensatie aan witte illegalen. Premier Wim Kok sprak gevoelige woorden, had het over Nederlandse Turken en Turkse Nederlanders (‘wat doet het ertoe’) en gewaagde plotseling van een speciale verantwoordelijkheid van ons land voor Turkije. De man die met veel overtuiging minister van Buitenlandse Zaken spéélt, Jozias van Aartsen, reisde naar Turkije om zijn confrère aldaar even voor de voeten te lopen met betuigingen van medeleven. En op de radio verzekerde minister Roger van Boxtel (Grote

[p. 179]

Steden- en Integratiebeleid) zijn ondervrager dat hij zich wel degelijk tijdig en voldoende begaan had getoond. (Het moet gezegd: Van Boxtel stelde ook vast dat praktische hulp belangrijker is dan gevoelsuitstortingen.)

Met de aardbeving in Turkije lijkt de Nederlandse solidariteitsgrens weer wat verschoven. Dat is de politiek-maatschappelijke betekenis van deze ‘domme’ gebeurtenis. Zoals een naaste van de jarige een beetje jarig kan zijn, zo horen traditionele buitenstaanders er nu ook bij. ‘Turkse mensen’, zielig en hulpbehoevend, zijn ‘Turkse Nederlanders’ aan het worden, mensen dus die door een vaderlandse hulpdienst worden gerepatrieerd als ze buiten Nederland in de nesten zitten. Ons ‘wij’ groeit gestaag.

Dat is winst, maar er blijven genoeg bronnen voor verwarring en teleurstelling. Er is, om maar iets te noemen en anders dan de premier suggereerde, een wereld van verschil tussen Turkse Nederlanders en Nederlandse Turken. Bij die nieuwe Nederlanders ligt de nadruk op assimilatie, in het tweede geval op behoud van ‘identiteit’ en oorspronkelijke nationaliteit. En er is de paradox dat juist insluiting, ons groeiende ‘wij’, telkens ook buitensluit. De grens ervan verschuift, verdwijnt niet. Het collectieve wij kan ook nooit alomvattend zijn.

augustus 1999