De verwarde natie

[p. 171]

Almaar meer?

Toen Nederland in de jaren zestig de twaalfenhalfmiljoenste inwoner verwelkomde, besteedde de televisie daar met straatinterviewtjes aandacht aan. ‘Wat vindt u ervan, twaalfenhalfmiljoen Nederlanders?’ ‘Wel gezellig,’ antwoordde een dame naast haar fiets. De Postbank-spotjes die tegenwoordig het goede leven en laten leven op een kluitje van zestien miljoen Nederlanders bejubelen, zingen in feite hetzelfde lied: wel gezellig!

Bevolkingsomvang en -dichtheid, ooit een politieke kwestie, zijn in vijfentwintig jaar tijds gedepolitiseerd. Wie in de naoorlogse jaren - en die duurden zoals bekend, tot diep in de jaren zestig - niet voor een actieve bevolkingspolitiek was, hoorde tot de krachten der duisternis. Vooruitstrevend Nederland fulmineerde tegen katholieke aanhangers van de ‘fokpremie’, zoals de kinderbijslag laatdunkend heette. Zo getuigden ruimdenkende lieden in het vrijwel dichtstbevolkte land van hun overtuiging dat de wereld niet kan voorzien in de behoeften van een almaar wassende bevolking. Men herinnere zich ook de nvsh, de Nederlandse Vereniging voor Sexuele Hervorming - nu een rare splinter, ooit een krachtige pleitbezorgster van geboorteregeling en -beperking.

Waarom verliep het tij? Aan de bevolkingsgroei, nationaal en mondiaal, kan het niet liggen. In het kielzog van de bevolkingsconferentie van de vn in Den Haag, zijn dezer dagen de groeicijfers nog eens gememoreerd. Telde de wereld in 1960 drie miljard mensen, midden dit jaar zullen het er zes miljard zijn: een verdubbeling in veertig jaar. Nederland liet zich bepaald niet onbe-

[p. 172]

tuigd; van tien miljoen begin jaren vijftig, via twaalfenhalf midden jaren zestig, naar zestien miljoen zielen nu. Geen verdubbeling, maar toch. En er komt meer aan. Door immigratie en door een uniek demografisch patroon: Nederlandse vrouwen krijgen weliswaar gemiddeld weinig kinderen, maar Nederland telt relatief veel vrouwen in de vruchtbare leeftijd: een laat gevolg van de naoorlogse geboortegolf.

Ondanks de voortgaande groei is het tegenwoordig onkies om van een bevolkingsprobleem te spreken. Dat hebben andere landen. Nederland kent volkshuisvestingsproblemen, milieuproblemen, problemen van ruimtelijke ordening en natuurbehoud, van mobiliteit en congestie - plus uiteraard op al die terreinen kostbaar beleid, maar een bevolkingsprobleem, toch de bron van die andere problemen, nee. Over bevolkingspolitiek is voor het laatst in de jaren zeventig gesproken, toen het kabinet-Den Uyl de commissie-Muntendam instelde, maar de actief-restrictieve maatregelen die zij voorstelde stierven snel een geruisloze dood.

De moderne tijd met zijn rationele pretenties week omstreeks die tijd voor een postmodern laisser faire dat politieke definities op hun kop zette. Wie voorheen voor een bevolkingspolitiek ijverde, was links, progressief, wie het thans doet is reactionair, en omgekeerd. In de naoorlogse jaren belette rechts het voeren van een bevolkingspolitiek. In arren moede vluchtten beleidsmakers in een emigratiebeleid om de - veronderstelde - bevolkingsdruk te verlichten. Nu willen seculier links, de laatste christenen en marktaanbiddende Economist-liberalen, elk om hun eigen redenen, niet horen van een bevolkingspolitiek en voert Nederland de facto een immigratiebeleid. ‘Nederland Immigratieland!’ is uitgegroeid tot een progressieve geloofsbelijdenis. Wie grenzen bewaakt bezondigt zich immers aan laakbare vormen van ego- en etnocentrisme.

Is het erg, is bevolkingsomvang een probleem? Niet per se. De bevolkingsdruk in Nederland, eerder een stadstaat dan een ‘echt’ land met alles erop en eraan, is niet problematischer dan die in het Ruhrgebied, in Groot-Londen of Los Angeles. Een verenigd Europa verandert bovendien op den duur ons nationaal bewust-

[p. 173]

zijn wellicht zo, dat Nederlanders gevoelsmatig over evenveel ruimte en natuur beschikken als Berlijners, Parijzenaars en New-Yorkers. Nu veronderstelt ons ‘kaartbeeld’ echter nog een land dat alles te bieden heeft. Grote en kleine steden, bosrijke suburbs, stille dorpen, authentiek platteland, uitgestrekte natuur, brede rivieren, filevrije autowegen. Voeg hierbij een ruimtevretende ‘revolutie van verwachtingen’ - praktisch iedereen wil ‘grondgebonden’ wonen, een tweede gezinsauto, vliegvakanties, een recreatiewoning. Het grootste probleem is misschien nog dat dit alles voor tallozen geen droomwensen meer zijn, maar gegeven de stijgende welvaart reële opties. Die laten zich niet meer verwezenlijken in het gangbare dwangbuis van gerantsoeneerde volkshuisvesting en restrictief ruimtelijk beleid.

Het is nuttig om de bevolkingsdruk te relativeren, maar de stapels beleidsdoelen, de voortgaande bevolkingsgroei en de ruimtelijke effecten van welvaartsontplooiing vormen wel degelijk een uniek Nederlands probleem. Heel ongezellig. Een beperkende bevolkingspolitiek is daarom zo gek nog niet.

februari 1999