De verwarde natie

[p. 168]

Banaliteiten

‘Gorcum’ hield de dagen die erop volgden niet op te verbazen en te verontrusten. In de eerste plaats de gebeurtenis zelf, maar meer nog de reacties erop. Over de feiten en omstandigheden van de schietpartij is wellicht weinig belangwekkends te zeggen. Het is in elk geval nauwelijks gebeurd. Summiere, schematische kennis van het gebeurde was voor tallozen meer dan voldoende om uit te barsten in een baaierd van emoties en betekenisgeving. Niet de feiten worden nauwgezet onderzocht, we onderzoeken onze zieltjes. In Nederland, het is dikwijls opgemerkt, wordt alles meteen theologie.

De ‘theologie van het zinloos geweld’ kent na een reeks van verschijningen diverse geloofsartikelen. Het eerste is dat iedereen slachtoffer kan worden, ‘zinloos geweld’ is immers blind. Het tweede, complementaire geloofsartikel is de willekeur van de plek. Het kan overal gebeuren: Leeuwarden, Tilburg, Amsterdam, Tiel, Waddinxveen... Het derde, gegeven de eerste twee al even noodzakelijk, is de onbepaaldheid van de daders. Zij worden slechts gekenmerkt door ‘willoosheid’ als gevolg van dronkenschap of een anderszins onbeheersbare gemoedstoestand. Het is al gemeengoed om van ‘gekken’ te spreken. Het vierde en belangrijkste geloofsartikel volgt uit de voorgaande: niemand is verantwoordelijk. De rituele protestoptochten richten zich dan ook tot niemand in het bijzonder. Dit is een belangrijk verschil met de Belgische Witte Marsen die, hoe halfbakken ook, tenminste politieke eisen stelden.

[p. 169]

Hier eist men niets; geen hervorming van politie of justitie, geen daadkrachtiger burgemeesters, een ander horecaregime of draconische straffen. Gezagsdragers marcheren dan ook gemoedelijk mee in de marsen die tot het standaard verwerkingsritueel zijn gaan behoren. Ook daarom zijn het eerder Paarse dan Witte Marsen, zij politiseren niet, verdelen niet, maar vieren eenheid, lotsverbondenheid en consensus: wij horen bij elkaar, houden elkaar vast, voelen met elkaar mee. Lees: wij zijn goed. Het zijn processies van een gemeenschap van gelovigen. Als zij al tot iets oproepen, is het verlossing van het kwaad, soms ‘mentaliteitsverandering’ genoemd. Niet kwaad in de zin van criminele daden bedreven door concrete, kenbare mensen onder specifieke omstandigheden, nee metafysisch kwaad; het Kwaad met een hoofdletter, bovenmenselijk, maar soms onverklaarbaar bezit van ons nemend. Slechts een deus ex machina kan er een eind aan maken. Logisch dus dat niemand verantwoordelijk is. Hooguit geldt: ‘Wij zijn allen schuldig.’ Daders zijn geen daders, maar eigenlijk ook slachtoffers.

Dat laatste betoogde de voornaamste voorganger in Gorinchem, dominee Wagenvoort. Als de dominee voorbijkomt, zwijgen gewonere stervelingen. Maar deze obscurantist maakt het te bont om braaf stil te blijven. Al helemaal niet waar zijn gedachtegoed her en der wellicht met instemming is begroet. De menigte loeide in elk geval niet toen dominee de temeriteit had hun aanwezigheid gunstig te contrasteren met de passiviteit van de Gorinchemmers toen de joden in de oorlog werden weggevoerd. Dominee is vast diepgelovig, maar denken kan hij niet. Zijn, mag men hopen, geheel particuliere post-Auschwitz getheologiseer getuigt van grotesk wanbegrip van de vernietiging van de joden en de rol van de bezetter daarin. Wagenvoort demonstreerde met zijn stelling slechts de ‘banaliteit van het goede’, pendant van Hannah Arendts ‘banaliteit van het kwaad’. Die banaliteit ligt ook besloten in de hedendaagse seculiere religie van het ‘goed na de oorlog’ en de gratuite en hovaardige ‘moed’ van het risicoloze feel good verzet tegen, noem maar op, racisme, discriminatie en het altijd loerende fascisme. Nederland, observeerde ex-ambassadeur

[p. 170]

in Bonn Peter van Walsum onlangs, doet of het buiten het kwaad in de wereld staat.

Het is begrijpelijk dat mensen een aangrijpende gebeurtenis proberen te ‘betekenen’. Zo trachten we de geschokte rechtsorde en daarmee ons geloof in een rechtvaardige wereld te herstellen. Dit mechanisme is een kwestie van psychische noodzaak en dus van een andere orde dan de opgave om intellectueel en praktisch greep op ongewenst gedrag te krijgen. Door het therapeutisch geweeklaag, niet in de laatste plaats door ‘machteloze’ autoriteiten, raakt die opgave in het gedrang. De term ‘zinloos geweld’ zegt al genoeg, is een bezweringsformule. Het terugtreden van de ratio ligt erin besloten; te begrijpen en te bestrijden gedrag is erin gereduceerd tot de ondoorgrondelijke daad van een gek of van God.

Te vrezen valt dat bijna iedereen gebaat is bij deze strategie van het niet weten, voorop gezagsdragers die hun verantwoordelijkheden zo ontlopen. Onwetendheid poseert als deugd, evenals weerloosheid. ‘Alles van waarde is weerloos’ - Luceberts woorden schragen de eredienst der naïviteit. Maar een beetje democratie verdedigt zichzelf en de rechtsorde. Wat waarde heeft, moet ook weerbaar zijn. Weerloosheid alleen leidt tot nihilisme.

januari 1999