De verwarde natie

[p. 135]

Ongehoorzaam

Nu de Koppelingswet na jaren delibereren en aarzelen per 1 juli eindelijk is ingevoerd, zijn er lokale bestuurders opgestaan die het recht in eigen hand nemen. Zij laten eigenmachtig ‘genade voor recht’ gelden, negeren letter en geest van de nieuwe wet en gaan door met het verschaffen van (financiële) bijstand aan hier illegaal verblijvende vreemdelingen. ‘Op eigen kosten,’ zeggen ze er braaf bij - waarmee ze niet hun eigen portemonnee bedoelen, maar de gemeentekas. Dit tegendraadse gedrag is door diverse betrokkenen als ‘bestuurlijke ongehoorzaamheid’ betiteld. Het is een misplaatste geuzennaam voor een ondeugdelijke praktijk met flankerende drogredeneringen. In dat begrip ‘bestuurlijke ongehoorzaamheid’ pakken de misverstanden zich al samen. Het is gemunt naar analogie van ‘burgerlijke ongehoorzaamheid’, maar er ís geen analogie.

De strategie stamt uit de jaren zestig en werd, voornamelijk in de (Amerikaanse) strijd om burgerrechten, ontworpen om als onrechtvaardig beschouwde, democratisch genomen beslissingen te bestrijden en te (doen) herzien. Met behulp van burgerlijke ongehoorzaamheid tracht een minderheid in zwaarwegende kwesties de meerderheid van haar ongelijk te overtuigen. Het is een antwoord op een hoofdprobleem van de democratie: dat de meerderheid geen - moreel, praktisch, filosofisch - gelijk hoeft te hebben. De meeste stemmen kunnen wel hun zin doordrijven, maar hebben niet per se de ‘waarheid’ in pacht. Burgerlijke ongehoorzaamheid is daarmee niet tegen de democratie zelf gekant, maar

[p. 136]

tegen sommige uitkomsten van het democratisch proces. Het is een vorm van, in onnavolgbaar Haags idioom, ‘selectief winkelen’: je aanvaardt en gebruikt de democratie zolang je het met de uitkomsten ervan eens bent. Is dat niet het geval, dan acht je je principieel niet langer gebonden aan democratische besluiten.

Dat selectieve, soms opportunistische karakter heeft burgerlijke ongehoorzaamheid in de loop der tijd omstreden gemaakt. Zolang het je doelen dient, beroep je je op de democratie, is dat niet het geval dan deugt ze niet. Daarbij komt dat het afwijzen van sommige democratische uitkomsten retorisch en ideologisch dikwijls samengaat met het aanvechten van de rechtmatigheid van het gehele bestel. Een minderheid die zich in woord en daad tegen een meerderheidsstandpunt keert, heeft overdrijving nodig om die afwijzing te rechtvaardigen. Het bestel wordt dan the system, een democratische overheid verschijnt als vijand, als totalitaire, bezettende macht. Die strekking, het overbekende ‘goed na de oorlog’ dat zich bedient van de parolen van de illegaliteit, kleeft intussen sterk aan het begrip burgerlijke ongehoorzaamheid, ook al omdat het in de nadagen van de Koude Oorlog werd aanbevolen als alternatief voor gewapende afweer bij een bezetting door de Sovjet-Unie.

Waar het om gaat, is dat gewone burgers, uit individuele gewetensnood dan wel om sociale actie te voeren, in gemoede ongehoorzaam kunnen zijn. Zij mogen overtuigd zijn van de perfiditeit van de overheid en haar dienaren en allerlei andere min of meer dwaze en radicale dingen denken, daar ook nog eens naar handelen en in laatste instantie de consequenties van hun dissidentie ondergaan. Zo kunnen gewone burgers hun afkeer van de Koppelingswet en hun engagement met afgewezen asielzoekers of andere illegalen botvieren door geld voor hen te geven of in te zamelen. Wethouders zijn echter geen gewone burgers, voor hen gelden andere rechten en plichten. Welke hun politieke affiniteit ook is, hun ambt noopt hen tot loyaal medebewind met de rijksoverheid. Het spreekt vanzelf dat zij negatief over rijksbeleid mogen oordelen, het is ook al vanzelfsprekend dat zij daar luid, duidelijk en hardnekkig uiting aan kunnen geven, maar dissident

[p. 137]

bestuurlijk handelen, de gemeentelijke overheid benutten om de rijksoverheid te dwarsbomen, dat kan nu net niet.

Wethouders zijn er om de wet van het land uit te voeren, niet om parlementair vastgestelde regels als een vodje papier te behandelen. Lokale bestuurders moeten ook geen verantwoordelijkheden opeisen op terreinen waar zij geen bevoegdheden hebben. Inderdaad, zij gaan niet over het asiel- of illegalenbeleid, zover strekt de gemeentelijke autonomie (en portemonnee) niet. Wie zich een ruimere bestuurlijke vrijheidsgraad toe-eigent, bevordert willekeur en ondemocratische zeden. Die quasi-flinke, want risicoloos, tegen het Rijk agerende wethouders hebben in elk geval van hun gemeentenaren geen mandaat gekregen voor hun dissidentie - daar gaan lokale verkiezingen nu eenmaal niet over. Zij bevoogden daarom de burgerij, ook al gebeurt dit uit naam van een kennelijk hoger beginsel dan de democratie. Bovendien houdt hun beroep op ‘bestuurlijke ongehoorzaamheid’, door de connotaties die daaraan vastzitten, de insinuatie in dat ‘Den Haag’ een soort bezettende macht is en dat zijzelf het verzet aanvoeren. Zij weigeren ‘wethouder in oorlogstijd’ te zijn. Maar het is geen oorlog en de Nederlandse overheid is geen tiran.

juli 1998