De verwarde natie

[p. 126]

Europa's grenzen

Toen bondskanselier Helmut Kohl enige tijd terug zei dat de muntunie een kwestie van oorlog of vrede in de volgende eeuw is, werd hem dat kwalijk genomen. Het klonk te veel als een dreigement. Maar Kohl verwees, dramatiserend, naar de oorspronkelijke redenen om de integratie tot stand te brengen: het uitbannen van oorlog in Europa. Europese eenwording moest, na twee gruwelijke wereldoorlogen, het oorlogszuchtige nationalisme temmen. Ook diende zij af te rekenen met - evenzeer een bron van oorlog - een vanuit nationale kaders opererend kapitalisme. Daarnaast moest Europese integratie het kernprobleem van het Europese statensysteem aanpakken, namelijk dat niet één staat op het continent ‘van nature’ een ordenend en pacificerend overwicht heeft.

En of dat niet al verwarrend genoeg was, hebben ook wereldpolitieke ambities steeds een rol gespeeld in het integratiestreven, evenals zoiets als een Europese beschavingsmissie en, prozaïscher, economische overlevingsdrang in een wereldmarkt die steeds minder Europees wordt. Onmiskenbaar heeft ‘Europa’ zijn grootste successen tot nu toe op economisch vlak geboekt. Met de komst van de muntunie zal het primaat van de economische integratie slechts versterkt worden. Het betekent niet dat economische rivaliteit tussen de lidstaten verdwijnt, wel dat de concurrentiestrijd in principe naar strikte regels luistert en ‘vals’ spel steeds lastiger wordt.

Met de niet-economische integratiedenkbeelden is het anders

[p. 127]

gelopen. De Europese ‘systeemfout’ is jarenlang bestreden door Duitsland klein te houden en aldus evenwicht in het statensysteem te bewerkstelligen. ‘Europa’ veinsde gelijkheid door Duitsland institutioneel als gelijke van Frankrijk en Groot-Brittannië te behandelen. Maar met de Duitse vereniging, de verdwijning van Rusland als Europese machtsfactor en de aarzeling van Amerika om voluit een Europese mogendheid te zijn, is het Europese statensysteem weer in beroering geraakt. De weeffout is gebleven.

En het kwaad van het nationalisme? Vrijblijvende liefdesverklaringen aan een federaal Europa hebben uitdrukking gegeven aan het anti-nationalisme. Maar de nationale staat is de hoeksteen van Europa. Wat de eu ook allemaal moge zijn, ze is bovenal een samenwerkingsverband van soevereine staten. De nationale staat is voor de Europese burgers de eenheid van soevereiniteit en legitimiteit, democratie en, als verzorgingsstaat, solidariteit. ‘Europa’ heeft de nationale staat niet tenietgedaan, maar zich juist ontpopt tot essentiële voorwaarde voor een vitaal nationaal voortbestaan.

Een Verdrag van Amsterdam, uitbreiding van de eu en invoering van de emu zullen niet aan dit fundament tornen. Geen lidstaat is hoegenaamd bereid de soevereiniteit op te geven. Voor Nederland hoeven we maar aan ons narco-nationalisme te denken. Tegelijkertijd perkt de Europese praktijk de soevereiniteit wel degelijk in. Soevereiniteit wordt zo een staatsrechtelijke fictie.

Juist omdat ‘Europa’ goede overlevingskansen biedt aan nationale staten, wil iedereen meedoen. Heel Midden- en Oost-Europa, inclusief Rusland, evenals Cyprus, Turkije en Marokko. In het debat over welke landen geschikte kandidaat-leden zijn, ging het hoofdzakelijk over economie. Meedoen betekent immers meedoen aan interne markt en muntunie, en meedelen in de Europese fondsen. Om grote en langdurige financiële overdrachten te voorkomen, mogen economische verschillen tussen nieuwe en oude leden niet te groot zijn.

Allengs is hier de cultuurvraag bij gekomen. Die sluimerende kwestie raakte in een stroomversnelling toen de Europese christen-democraten lieten weten dat de eu een Latijns-christelijke club moest blijven. Polen mag meedoen, net als Tsjechië, Hon-

[p. 128]

garije en, later, de Baltische staten. Daarna doemen culturele grenzen op, die van het orthodoxe christendom en de islam. Een eu met werkbare instituties vergt, gaat het argument, een zekere culturele homogeniteit. Landen uit afwijkende cultuurgebieden verzwakken die en daarmee de institutionele kracht van de Unie. Dit standpunt kon voor de Nederlandse politieke elite, die met afgrijzen reageerde, geen verrassing zijn. Het was al eerder door Kohl verwoord, bijvoorbeeld bij diens bliksembezoek aan Nederland, voorjaar 1995.

Op de argumenten van tegenstanders van ‘cultuurvreemde’ uitbreiding - vvd-leider Bolkestein schaarde zich à propos Turkije aan hun zijde - valt weinig af te dingen. Conflicten zijn het levenssap van de democratie, maar zij kunnen alleen in pais en vree beslecht worden als er een rotsbodem van fundamentele overeenstemming bestaat.

Die logica is aan de Nederlandse politiek niet besteed, bevangen als deze is door de angst om ‘buiten te sluiten’. De vrees voor het nationalisme zit diep (of is het angst voor Bolkestein?). Zomin als er serieuze aandacht is voor de grenzen aan het pluralisme in de Nederlandse samenleving, zomin wenst men daar op Europees vlak naar te kijken. En als Nederland niet begrensd mag zijn, dan mag Europa dat ook niet. Maar Europa als in beginsel onbegrensd en alomvattend, zal elders uiteindelijk meer weerstanden oproepen dan een Europa dat zichzelf wijselijk beperkt. In Klein-Europa is bovendien nog heel veel te doen. Bijvoorbeeld de emu tot een succes maken.

mei 1997