De verwarde natie

[p. 117]

De grote verbouwing

Nederland bestaat uit cultuurlandschap. Wat zich als natuur voordoet, is in werkelijkheid in de loop der eeuwen door mensenhand tot stand gebracht. Op allerlei manieren wordt altijd weer aangenomen dat deze omstandigheid de psyche der Nederlanders heeft gestempeld. De strijd tegen het water heeft ons nuchter en volhardend gemaakt. De rechtlijnigheid van de polders bracht De Stijl voort, onze bijdrage aan de twintigste-eeuwse schilderkunst, en daarmee het geometrisch genie van Mondriaan. De afwezigheid van eeuwig zingende bossen maakte ons weinig ontvankelijk voor de romantiek. Het zijn noties die thuishoren in onze nationale mythologie, maar ook bij de schematiserende wijze waarop anderen ons bezien. Geen stuk in een buitenlandse krant over Nederland en de Nederlanders of er wordt wel naar deze veronderstelde nationale karaktertrekken verwezen. We glimlachen er gelaten bij, we weten wel beter.

Dat niet God maar de Nederlanders zelf hun land schiepen, lijkt zijn langste tijd te hebben gehad als aardige bijzonderheid van ons nationale bestaan. Het is op weg een onaardige bijzonderheid te worden. Want hoe gaat het met iets dat niet van goddelijke oorsprong is, maar dat je zelf hebt gemaakt? Je denkt het te kunnen en mogen verbeteren, telkens weer. Op onze manier zijn we perfectionisten die bij het bezien van hun schepping denken: nee, het is het toch nog niet helemaal. Geen Japanner zal zo de Fuji-berg bekijken, geen Amerikaan de Rocky Mountains, geen Fin de wouden en meren - dat zijn scheppingen die tot stil-

[p. 118]

zwijgen en deemoed nopen. Nederlanders daarentegen krijgen van de aanblik van hun land jeuk in hun vingers, rennen naar de tekentafel en zetten de schop alvast klaar.

Eens zien, dat IJsselmeer is bij nadere inspectie toch niet veel meer dan een onhandig, biologisch armzalig en door lelijke dijken omlijst zoetwaterreservoir. Dat kan wel beter - en véél natuurlijker. In het diepst van onze gedachten zijn we niet alleen onbescheiden onderaannemers van God, in onze overmoed menen we Hem nu zelfs naar de kroon te kunnen steken door zelf her en der natuur aan te leggen. We creëren niet slechts cultuurlandschap doch ook natuurlandschap. Het Rivierengebied? Terug naar de oertijd ermee (althans onze hedendaagse fantasie daarover). De vette zeeklei van Tiengemeten waar de boer mooie diepe voren in kan trekken, statige strakke dijken erachter, hoge luchten erboven? Jakkie bah, dat is maar cultuur, geen goddelijke natuur, dat moet anders, net als dat te weidse, te cultuurlijke IJsselmeer. Dus gaan de dijken én de beurzen open. Want alsof andere zaken onbelangrijk zijn geworden, zo brandt het geld in de zak der natuurbureaucraten om het aan de nieuwe ‘natuurbouw’ uit te kunnen geven.

We hebben zo'n forse tik van een zweverige natuurromantiek meegekregen dat we bereid zijn om het in de loop van eeuwen gecultiveerde en gegroeide Nederlandse cultuurlandschap aan onze uiterst willekeurige, heel tijdgebonden denkbeelden over ‘natuur’ op te offeren. Het zal straks blijken een mode te zijn geweest, net als de nu haarfijn te dateren nietsontziende restauratiemodes uit vroeger jaren. Kunst- en bouwhistorici trekken zich de haren uit het hoofd over wat toen verloren ging. De natuurbouw van nu en de willekeur ervan zullen navenant leiden tot het onherroepelijke verlies van wat allengs geworden is. En tot spijt: dat hadden we in onze onnozelheid niet moeten doen.

Het is een goede gewoonte om te schimpen op de arrogantie van de mannen van Waterstaat met hun dijken op Deltahoogte, op de draglines der ruilverkavelaars, op de boeren en hun alles vernietigende mestvloed. Het Nederlandse landschap, zo luidt de communis opinio der weldenkenden, is bij deze beroepsbeoefe-

[p. 119]

naren in verkeerde handen. Maar de tijd lijkt niet ver meer dat diezelfde weldenkenden met weemoed zullen terugdenken aan de onopgesmukte rechtlijnigheid van het door ‘technocraten’ gevormde landschap. Zij staan tenminste in een ongebroken traditie van utiliteit, zonder behaagzucht of effectbejag. Zijn er mooiere dijken dan de hunne, mooiere landerijen dan die welke daarachter schuilgaan, mooiere einders dan die in hun polders?

Harry Mulisch observeerde ooit dat niets zo mooi is als de samenkomst van cultuur en natuur, zoals sneeuw op een leien dak. Er valt veel voor zijn esthetica te zeggen. Onze alledaagse waarneming biedt talloze voorbeelden van zulke ontroerende ‘natuurcultuur’. Bomen langs een gracht, bladeren op het grind, begroeide sloten, in kaden vastgeklonken waterkanten, een boogbrug in het laagland. Het Nederlandse landschap voldoet bij uitstek aan Mulisch' schoonheidscriterium. Het zou goed zijn als dat zo bleef en als de gelegenheidsesthetiek der natuur weer snel voorbijgaat. De polonaise van de mode hoort niet in het landschap thuis.

Voor ‘natuurbeschermers’ - het is een in de Nederlandse verhoudingen wezenlijk foutief begrip - blijft er meer dan ooit te doen. Er dreigt veel mis te gaan bij het geschikt maken van het land voor niet minder dan achttien miljoen inwoners. Misschien kunnen zij zelfs de noodzaak van die opgave eens ter discussie stellen. En dan is er altijd nog de opdracht tot bescherming van het enige waarlijk grootse natuurgebied dat Nederland kent: de Noordzee.

november 1996