De verwarde natie

[p. 63]

Nieuw Duits conservatisme

Is er, nu de Duitse bondskanselier met zo veel egards in Den Haag is ontvangen, goede reden om gerust te zijn op de kwaliteit van de Nederlands-Duitse betrekkingen? In een recent artikel (nrc Handelsblad, 26 januari) liet André Spoor - voormalig hoofdredacteur van nrc Handelsblad en Elsevier - een somber geluid horen. Zijn eigenlijke onderwerp was de opkomst in Duitsland van een intellectueel respectabel, zij het omstreden, politiek conservatisme, dat tot een niet-angstvallig, positief Duits nationalisme wil komen. Wordt dit conservatisme een factor in het Duitse politieke leven, dan zal het de betrekkingen met Nederland belasten. Een Duits conservatisme zal een nieuwe bron zijn van bilaterale misverstanden.

Spoors redenering lijkt plausibel. We hoeven slechts in herinnering te roepen hoe ‘weldenkend’ Nederland in de jaren tachtig reageerde op het conservatisme van Ronald Reagan en Margaret Thatcher. Wat deze politici ook deden, zij waren in Nederland altijd de bêtes noires. Dat geldt overigens voor iedereen die zich tooit met het vermaledijde label. Iemand die Duitser is en conservatief, zal in Nederland evenwel als een regelrecht gevaar worden gezien. Alweer: we hoeven ons maar te heugen hoe de conservatieve christen-democraat Franz-Jozef Strauss hier als de baarlijke duivel zelve werd afgeschilderd.

Toch is het de vraag of het doorzetten van een inheems Duits conservatisme per se een zware hypotheek op de Nederlands-Duitse verhoudingen legt. Er zijn goede argumenten om aan te

[p. 64]

nemen dat de ontwikkelingen een andere keer kunnen nemen. In de eerste plaats zijn het niet uitsluitend ‘herboren’ conservatieven die de huidige schuldbewuste Duitse identiteit als een probleem zien. Oud-bondskanselier Helmut Schmidt is hun voorgegaan met zijn pleidooi voor een krachtiger Duits zelfbewustzijn. Hij deed dit niet om onbekookte patriotten te kweken. Integendeel, hij vreest veeleer dat het uitblijven van een positieve Duitse identiteit extreem-rechts in de kaart zal spelen.

De liberale ex-eg-commissaris Ralf Dahrendorf voegde onlangs een intrigerende voetnoot toe aan de kwestie van de Duitse identiteit. Hij kantte zich met zo veel woorden tegen een exclusief Europese invulling ervan. Want, zo redeneert Dahrendorf, die laat te weinig ruimte aan andere Europese naties om zich ook met Europa te vereenzelvigen. Ergo, de Duitse claim op een Europese identiteit - uit angst voor eigen omvang en macht en derhalve bij wijze van tegemoetkoming aan de eu-partners - keert zich tegen Duitsland. Het is waarschijnlijk dat Dahrendorf hierbij vooral denkt aan de felle argwaan in Groot-Brittannië jegens Duitse plannen met Europa. Maar ook Frankrijk, straks onder een gaullistische president, zal niet graag zien dat Duitsland in de geest met Europa samenvalt en aldus het oude continent schaakt.

En Nederland? Het is nuttig om de overeenkomsten en verschillen met de drie grote ons omringende landen te bezien. Net als Groot-Brittannië en Frankrijk, maar anders dan Duitsland, is Nederland al lang een vanzelfsprekende natiestaat. Sterker nog, van dit kwartet is Nederland de vanzelfsprekendste, met een al eeuwen vrijwel onbedreigd nationaal bestaan en een naturel samenvallen van natie en staat. Het Nederlandse nationalisme, zo het die naam verdient, is internationalistisch. Zijn zuiverste uitdrukking is de ontkenning van zijn bestaan: natie en staat zijn er slechts, tot nader order, door de onvolmaaktheid van de wereld, in het bijzonder de internationale rechtsorde. Zodra die de staat der volmaaktheid bereiken, volgt de zelfopheffing.

Frankrijk, Groot-Brittannië en Duitsland staan heel anders in de wereld. Frankrijk is middel en doel tegelijk. Middel ter ver-

[p. 65]

breiding van de universele waarden van de Franse Revolutie, doel omdat zelfhandhaving daartoe een eerste vereiste is. Groot-Brittannië heeft als ‘project’ slechts het eigen voortbestaan. Is Europa voor Frankrijk een voortzetting van de staat met andere middelen, voor Groot-Brittannië is het middel tot zelfhandhaving, voor Nederland idealiter een etappe op het pad naar de zelfopheffing. Voor het nog onzekere, geschonden Duitsland is Europa vooral een alibi. De Tweede Wereldoorlog heeft ieder mogelijk Duits nationaal project in de ban gedaan. Alleen via Brussel kan het zich niet-bedreigend manifesteren.

De Franse en Britse politieke cultuur, gericht als zij (mede) zijn op de continuïteit van natie en staat, kent bijgevolg openlijk beleden nationalistische, en daarmee tevens conservatieve, denkbeelden en stromingen. Duitsland zwoer die na 1945 deemoedig af en zocht allengs zijn toevlucht bij het Ersatz-nationalisme van Europa. Natie en staat werden, vooral door politiek links, gelijk gesteld met het Kwaad, slechts één stap verwijderd van het nationaal-socialisme. Deze boetedoenende ‘Duitse’ houding, opgelegd door de overwinnaars, is ook in Nederland wijd verbreid geraakt. De kracht waarmee het denken over natie en staat hier is onderdrukt, en daarmee alles wat zweemt naar conservatieve denkbeelden, doet bijna vermoeden dat Nederland in de Tweede Wereldoorlog aan de Duitse kant stond.

Of is het onze manier om aan te tonen dat we moreel óók superieur zijn aan het gerehabiliteerde Duitsland? Een en ander heeft de voorbije jaren in elk geval, in een wedstrijd in internationale plichtsbetrachting en nationale onbaatzuchtigheid, geleid tot het opnemen van, naar Europese maatstaven, onevenredig grote aantallen asielzoekers. Die race is uitgemond in een foto-finish: het Nederlandse beleid kon niet anders dan het Duitse met enkele maanden vertraging volgen. Tegelijkertijd heeft het precies datgene opgeroepen wat het moest ontkennen: een Nederlands nationalisme. Een vanzelfsprekende natie werd een verwarde natie. Wie hoort ertoe en wie niet? Die vraag klonk eerst alleen in de ‘oude wijken’, tot gêne van de weldenkendheid. Diezelfde vraag is nu reçu bij de (linkse) intelligentsia, die natie en

[p. 66]

staat op de politieke agenda heeft geplaatst.

Wie daarover discussieert, wie termen en inhouden zoekt om deze ‘verouderde’ noties nieuw leven in te blazen, komt automatisch terecht bij conservatief gedachtegoed. In zekere zin gaat het natiestaatdebat dan ook over het gemis daarvan in de Nederlandse politieke cultuur. De grote politieke partijen, met uitzondering van D66, zullen in deze zin alledrie - de een meer dan de ander - conservatief worden. ‘Europa’, dat de staat ter discussie stelt, heeft ook dat al bereikt. (Ook als dialectici overtreffen we de Duitsers.) Het nieuwe Duitse conservatisme zou Nederland daarom weleens minder wezensvreemd kunnen zijn dan André Spoor nu vermoedt. Wellicht leidt deze toch nog onverwachte verandering in het Nederlandse geestelijke klimaat op enige termijn zelfs tot een positief nationalisme. Zeker in relatie tot Duitsland zal dit volwassener zijn dan het huidige geritualiseerde ‘narcisme der kleine verschillen’, dat meer dan een waarachtig nationaal zelfbewustzijn de verhouding met de grote buur zal blijven prikkelen.

februari 1995