De verwarde natie

[p. 59]

Wie ben ik?

Ideeën zijn tijdgebonden. Zij komen op omdat zij in collectief-emotionele behoeften voorzien - en verdwijnen. Dikwijls hebben ze hun oorsprong bij een persoon die er door een samenloop van historische en individuele omstandigheden uitdrukking aan kon geven. Het tijdperk maakt de persoon, de persoon het tijdperk. Dit is, heel beknopt, de psychoanalytische opvatting over ideeën-geschiedenis, bij Sigmund Freud terug te vinden in curieuze levensschetsen van Leonardo da Vinci en Woodrow Wilson. Als ‘psychohistoricus’ verwierf Freud geen gezag. Zijn volgeling Erik Erikson wel. Maar hoeveel lof deze ook kreeg voor zijn psychobiografieën, ook Erikson wist van deze spin-off van de psychoanalyse geen academisch blijvertje te maken. De psychohistorie is dood.

Op 12 mei 1994 stierf ook Erik Homburger Erikson. Hij overleefde dus een deel van zijn werk. Maar een ander deel lijkt springlevend: de begrippen identiteit en identiteitscrisis. Dat juist deze onderdelen uit zijn werk zijn gered, heeft weer te maken met tijdgebonden emoties: de mentale verwarring van jonge, marginale mensen, onzeker over hun plaats en rol in de wereld, worstelend met de vraag ‘wie ben ik?’

Eriksons biografie is zijn theorie. Hij vertrouwde zijn biograaf Robert Coles (Erik H. Erikson, The Growth of His Work, 1970) toe: ‘Als ooit een identiteitscrisis langdurig een centrale plaats innam in iemands leven, dan was het wel in het mijne.’ Hij werd in 1902 geboren in Kopenhagen toen zijn ouders al uit elkaar waren. Zijn

[p. 60]

moeder trok naar vrienden in Karlsruhe en trouwde er met Eriks kinderarts, dokter Homburger. ‘Hij was joods. Ik was blond en lang en de joodse jongens noemden me “de goj”.’

In Karlsruhe ging Erikson naar het gymnasium, werd drop-out en ‘transitional beatnik’: tekenend en schilderend trok hij door het Zwarte Woud, de Alpen en Noord-Italië. Via een vriend belandde hij als vijfentwintigjarige in Wenen om les te geven aan een privé-schooltje voor kinderen van analytici en analysanten, een allermerkwaardigst internationaal gezelschap van intellectuele gelukzoekers rond pater familias Sigmund Freud. Erikson vond hier na jaren van Sturm und Drang zijn bestemming: hij volgde een cursus voor montessorileider, werd uitverkoren voor een leeranalyse bij Anna Freud, en trouwde met de Canadees-Amerikaanse danseres Joan Serson. Klinische training kreeg hij onder supervisie van zwaargewichten als August Aichhorn en Ernst Kris.

Eriksons Weense periode - hij emigreerde in 1933 naar de Verenigde Staten - bevatte als levende realiteit de thema's die hij later zou uitwerken. Zijn levenslooppsychologie, waarin elk ontwikkelingsstadium een herkansing biedt voor wat in een eerder stadium onopgelost bleef. Zijn denkbeelden over nut en noodzaak van een psychosociaal moratorium: een experimenteertijd die onzekere adolescenten de gelegenheid geeft om er achter te komen wie ze zijn en waar ze goed in zijn. Met dit moratorium verbond Erikson het conflict tussen identiteit en identiteitsverwarring. Aan zijn montessori-opleiding ontleende hij een observerende, experimentele instelling, die hij later benutte om kinderen met allerhande objecten ‘projecties’ te laten maken van hun fantasieën. Op grond van de ruimtelijke patronen waarin zij voorwerpen rangschikken, registreerde hij beslissende verschillen tussen jongens en meisjes. Jongens bouwen torens, zijn expansief, ensceneren beweging. Meisjes bouwen omheiningen, zijn gericht op hun ‘innerlijke ruimte’ en ensceneren verstoringen van die ordelijke binnenwereld.

Het waren nieuwe fraseringen voor Freuds anatomisch determinisme, de fallische jongenstoren versus het meisjeshuis voor-

[p. 61]

zien van ‘vestibulaire’ vagina. Hier liet Erikson zich kennen als de traditionele freudiaan die hij bleef, ondanks zijn retouches van de klassieke psychoanalyse. Eriksons psychobiografische helden (G.B. Shaw, naast Gandhi en Luther) en schurken (Hitler, in mindere mate Gorki) zijn ook allen mannen. Zoals Erikson zijn lot verbond met de psychoanalyse, zo hechtten zijn hoofdpersonen zich na een manmoedige worsteling om identiteit aan een leidend, vitaliserend denkbeeld welks tijd was gekomen.

Ook de tijd voor Eriksons ideeën kwam: de jaren vijftig en zestig in Amerika. In 1950 verscheen zijn hoofdwerk, Childhood and Society (‘Het kind en de samenleving’), dat herdruk op herdruk beleefde en hem op de campus de status van ‘cultheld’ bracht. Het ging over het leven zelf in de eerste jeugdcultuur ter wereld, het product van welvaart, hoger onderwijs voor velen, sociale en geografische mobiliteit; over mom en de Amerikaanse identiteit, ook de etnische.

Childhood and Society was tegelijkertijd gedurfd (seksueel geladen), bevestigend (genitale heteroseksualiteit als norm), zingevend (hoe word ik een volwaardige volwassene?), en bovenal optimistisch. Want Eriksons ontwikkelingsleer is, anders dan de door het duistere individuele verleden bepaalde levensloop à la Freud, een open systeem. Het biedt telkens de hoop op een nieuw begin. Uit de ziedende driften van het Id komt een plastisch ego voort dat zich laat kneden door de cultuur. Eveneens modern Amerikaans, passend bij een samenleving van nieuwkomers, is Eriksons inclusieve identiteitsbegrip (Identity, Youth and Crisis, 1968). Geen buitensluitende uniciteit, maar een open, nieuwe ervaringen opnemende grootheid. Niet hun geboorte bepaalt wie en wat mensen worden, maar hun specifieke lotgevallen en wat zij zelf doen met hun existentiële keuzen en kansen.

Naar Eriksons identiteitsbegrip bestaat in onze politiek correcte jaren nog maar weinig vraag. Het viel ten prooi aan het ‘narcisme der kleine verschillen’, zoals Freud het noemde. Wat bij Erikson grotendeels cultuur was, dus plooibaar, is inmiddels geannexeerd door een primitieve natuur: ‘identiteit’ heeft een essentialistische, onaantastbare etnisch-raciale kern gekregen. Van

[p. 62]

een attribuut van het civiliserende ego werd het tot een attribuut van het driftmatige Id. Het is niet langer een uitnodiging om iemand anders te worden, maar de noodzaak om ‘jezelf’ te blijven. Het centrale begrip van Erikson had een beter lot verdiend, zeker in een tijd waarin steeds meer jonge mensen voor de opgave staan zich nieuwe identiteiten te verwerven. Maar ook het begrip zelf heeft schuld aan zijn huidige, absolute verschijningsvorm. Het verwijst immers hoe dan ook naar iets (en ziet dit als levensnoodzakelijk) dat het verschil met de ander, persoon of groep, markeert. Kan er dan wel zoiets als een inclusieve, universele identiteit bestaan?

juni 1994