De verwarde natie

[p. 67]

Verboden voor onbevoegden

Eind maart riep de Tweede Kamer vvd-leider Bolkestein ter verantwoording voor dingen die hij niet had mogen zeggen. Het debat ging over dat ene onzegbare en - vooral - over de rechten en plichten van een coalitiepartner binnen het Paarse dualisme. De uitkomst was dat Bolkestein zich hield aan zijn rol van steunpilaar van het kabinet en niet langer ongezeglijk was. In het parlement, die tempel van het vrije woord, geldt kennelijk niet altijd vrijheid van meningsuiting.

Dat is begrijpelijk: wat men zegt, heeft nu eenmaal politieke consequenties. Het is ook te betreuren: coalitieverhoudingen dwingen steeds tot gedempt spreken en niet zeggen wat men denkt. In het parlementaire debat staat altijd ook de machtsvraag op de agenda. Waarheidsvinding, een ander oogmerk van debatteren, is daaraan ondergeschikt. Parlementaire ‘waarheid’ ontstaat bij meerderheid van stemmen. Wat die waarheid is als parlementariërs elkaar het zwijgen willen opleggen met machtsargumenten, laat zich raden.

Gelukkig kent een vrije, open samenleving andere instellingen en forums voor het vormen en ventileren van denkbeelden, verzamelen en uitwisselen van ervaringen, zoeken naar feiten en voeden van het politieke debat. De belangrijkste activa van zo'n samenleving zijn vrije, voor de wet gelijke burgers en klassieke grondrechten als vrijheid van meningsuiting, vereniging en vergadering. Een vrije samenleving kent bovendien een vrije pers en vrijheid van onderwijs en onderzoek. Op papier ziet de zaak van

[p. 68]

de vrije gedachte en de democratie in Nederland er dan ook goed uit. In de praktijk is het iets somberder gesteld.

De naoorlogse verzorgingsstaat is een reeks van jaren heel succesvol geweest. Kennelijk slaagde deze erin de maatschappelijke werkelijkheid en de beleving en behoeften van zijn onderdanen passend en herkenbaar te articuleren. Problemen ontstaan pas wanneer de politiek-bureaucratische elite een versie van de werkelijkheid aanhangt die consequent afwijkt van de realiteit zoals anderen die ervaren. De kans op het verglijden in zo'n toestand is groot als het kennismonopolie sterk en de ideeën-concurrentie zwak is.

Die situatie doet zich in het post-verzuilde, politiek-uniforme Nederland voor. Zij heeft al ten minste twee keer, bij het ontsporen van de sociale zekerheid en het negeren van de stijgende criminaliteit, tot schrille dissonanties tussen ‘officieuze’ en ‘officiële’ werkelijkheid geleid. In beide gevallen werd een discussie erover aanvankelijk van hogerhand taboe verklaard. De werkelijkheid, zoals ervaren door de onderdanen, werd door de politiek-bureaucratische elite met een overdaad aan wetenschap, feiten, argumenten en superieur inzicht geloochend en ontkend. In beide gevallen hebben de ‘heersers’, zoals hedendaagse politicologen hogerhand weer noemen, uiteindelijk schoorvoetend en na aanzienlijk verlies van rechtmatigheid ongelijk moeten bekennen.

De grote kwestie die op dit moment een kloof houwt tussen de opvattingen van heersers en onderdanen is de voortgaande immigratie. Nauwkeuriger, maar onzegbaar tijdens het kamerdebat van eind maart 1995: de wens van de onderdanen om de immigratie te beperken en de onwil van de heersers om aan die wens tegemoet te komen. De strategieën waarvan de heersers zich bij deze kwestie bedienen, zijn intussen bekend. Taboeïsering van het onderwerp, het hanteren van kennismonopolie en benoemmacht om ervaringen van onderdanen te loochenen en feiten en omstandigheden te ontkennen of te bagatelliseren.

Machtsmiddelen die de heersers nu in stelling brengen, zijn zwaarder dan bij de eerdere gelegenheden. Wie ongenoegen uit-

[p. 69]

te over stijgende criminaliteit of misbruik van uitkeringen was onwetend, reactionair, of beide. Geen aardig persoon misschien, maar ook geen staatsvijand of potentiële bajesklant. Hardleerse lieden die anders over immigratie denken dan de heersers, kunnen daarentegen worden berecht en veroordeeld. Het gebeurt ook. Dat lot treft uitsluitend ‘gewone’, ongekwalificeerde mensen. Een lid van de geleerde stand kan, gelukkig maar, ongestraft een boek schrijven over het verband tussen immigratie en misdaad. Een simpel onderdaan die daarop wijst, onbeholpen misschien en in onwetenschappelijke taal, riskeert verkettering en de strafrechter. Ook politici zijn op hun hoede. Het vanzelfsprekende, de alledaagse ervaring, brengen zij heel voorzichtig onder woorden met verwijzing naar rapporten van Sociaal en Cultureel Planbureau of Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid. Vrijheid van meningsuiting is mooi, maar graag wel voor bevoegden.

Waarom dit in de Nederlandse verhoudingen ongebruikelijke machtsvertoon? Vanwaar ook het bijna hysterische opinieklimaat rond deze kwestie in het algemeen en het anti-Bolkesteindebat in het bijzonder? Het voor de hand liggende antwoord luidt: omdat het bij immigratie gaat om een centrale waarde in de Nederlandse samenleving, de fundamentele gelijkheid van mensen. Dat is een aantrekkelijke gedachte. Misschien is het ook zo. Waarschijnlijker is dat het, zoals altijd in de politiek, om de macht zelf gaat. Niet zomaar om deze of gene wet, maatregel, beleidsnota, circulaire of proefballon, kortom het alledaagse handwerk van de macht, maar om de gerechtigheid en het overleven van de huidige politiek-bureaucratische klasse.

Haar legitimiteit rust sterk op het gedachtegoed van de ándere bevrijding, de Tweede Bevrijding, die van de jaren zestig. Die beloofde - onder veel meer - zorgeloze welvaart, volmaakte democratie en meer vrijheid, autonomie en zeggenschap voor de burgers. Tegelijkertijd ontpopten de politieke entrepreneurs van de jaren zestig en zeventig zich tot de bureaucraten van verzorgingsstaat en maakbare samenleving. Hun machtsaanspraak berust mede op de gedachte dat zij met hun professionele, onbaat-

[p. 70]

zuchtige inzichten beter in staat zijn behoeften van gewone stervelingen te kennen, en met behulp van de ‘interventiestaat’ te vervullen, dan die stervelingen zelve. Het is in de loop der tijd steeds duidelijker geworden dat deze dubbele erfenis van de jaren zestig - maximale vrijheid en democratie en een interveniërend staatsapparaat - lastige tegenstrijdigheden bevat.

Bedoelde tegenstrijdigheden - ontvoogding én bevoogding, dekolonisatie én herkolonisatie van de burgerij - zijn meegebakken tijdens de revolte van de jaren zestig, dat amalgaam van oud (statelijke interventie) en nieuw (zelfontplooiing en autonomie) links. In beide denkwerelden manifesteerde zich het onbehagen van de naoorlogse generatie over de eigen, onvolmaakte, samenleving. Die had de gruwelijke Tweede Wereldoorlog op haar kerfstok, was autoritair, eenzijdig gericht op materiële vooruitgang, en vervreemdde mensen van de vruchten van hun arbeid, hun ‘ware wezen’ en echte behoeften. Het was een romantische, utopische revolte, op zoek naar eenheid en nieuwe harmonie. Tussen individu en maatschappij, welvaart en welzijn, milieu en economie, spontaniteit en orde, rijke en arme wereld, eigen en vreemde cultuur. Niet tevergeefs zocht deze revolte ook naar een maatschappelijke rol voor haar deelnemers. Zij werden de mandarijnen van de verzorgingsstaat en de hoeders, ontvoogdend en bevoogdend tegelijk, van een staatsleer van solidariteit, gelijkheid en non-discriminatie. De anti-autoriteit aan de macht.

De herinnering aan die tumultueuze jaren is vervaagd. Het reëel bestaande socialisme, toen een bron van utopische inspiratie, onderging een roemloos einde. Geen ‘paradijsmythe’ - een ver, bij voorkeur niet-westers land waar de mensen eenvoudig tevreden zijn - heeft het overleefd. De illusie van de maakbare samenleving is prijsgegeven, maar de emancipatie van de ‘gewone mensen’ is wel degelijk praktisch voltooid. Heel onromantisch en prozaïsch. Zij genieten, mede dankzij interveniërende overheid en verzorgingsstaat-ideologen, goed onderwijs, wonen in behoorlijke huizen, ontvangen voortreffelijke gezondheidszorg, rijden in knappe wagens. De historische opdracht van de verzorgingsstaat is volbracht, de ‘onderkant’ opgetild. Of niet?

[p. 71]

Het onbehagen over eigen samenleving en cultuur is gebleven. Een nieuwe utopie heeft zich aangediend en wordt krachtig gepropageerd: de multiculturele samenleving. Zij lijkt op de oude. Daarmee heeft zij een grote afkeer gemeen van het slechte Westen en de eigen samenleving, die ingrijpend veranderd en ‘verrijkt’ dient te worden. Net als de klassenloze samenleving is de nieuwe utopie zowel onontkoombaar als zeer wenselijk. Verzet ertegen is als blaffen tegen de maan, een miskenning van historische wetmatigheden en een symptoom van vervreemding. En net als de vergruisde utopie kent zij haar gestaalde propagandisten en naïeve fellow-travellers. Niet zelden gaat het zelfs nog om precies dezelfde personen.

Gisteren nog ageerden zij tegen Amerikaanse kruisraketten of vergisten zij zich schromelijk in de ware aard van het communisme, vandaag matigen zij zich alweer de rol van morele scherprechter aan. Hun in oorsprong communistische retoriek van het anti-fascisme, ten dienste van de klassenstrijd en gewettigd door de moedige rol van communisten tijden de Tweede Wereldoorlog, is eender gebleven; deze heeft zich alleen ontfermd over een nieuwe zaak. Een zekere wraakzucht lijkt er niet vreemd aan. De vroegere bondgenoot - het ‘gewone volk’, onwillig om de oude utopie te aanvaarden - is de nieuwe vijand. Voorheen heette wie, zonder zelf tot het volk te behoren, zich tot tolk van zijn zorgen en angsten maakte, een ‘organische intellectueel’ van de arbeidersklasse. Nu wordt zo iemand voor populist en racist uitgescholden.

Waarom, nogmaals, die verbetenheid, zelfs met inzet van de staatsmacht? Een functionele verklaring lijkt geboden. Wat moet de verzorgingsstaat, wat moeten de talloze functionarissen die hem bemensen en mennen, als er, de emancipatie afgerond, geen objecten van zorg meer over zijn? Wat te doen als er geen onderkant meer opgetild kan worden en de burgers goeddeels voor zichzelf kunnen zorgen? Laten de bureaucraten van de verzorgingsstaat zich verdringen uit het centrum van de staatsmacht, of doen zij een uiterste poging om hun historische rol te verlengen? Het laatste, ongetwijfeld: geen elite heeft zich ooit voetstoots ge-

[p. 72]

schikt naar nieuwe realiteiten. Momenteel creëert de politiek-bestuurlijke klasse zich een nieuwe onderkant, aan welks verheffing zij zich professioneel kan blijven wijden.

De multiculturele samenleving betekent nieuwe marktkansen voor een overbodig wordende statelijke elite. Volkshuisvesters, sociale diensten, beleidsmedewerkers, het onderwijs, consultants, arbeidsbemiddelaars, gezondheidszorgers, lokale bestuurders - allen doen momenteel aan behoud van marktaandeel en richten zich op de nieuwe doelgroep. Er is werk aan de winkel, voor onafzienbare tijd. Want in de race tussen immigratie en integratie, dus emancipatie, ligt immigratie stevig op kop. Dat blijft zo zolang aan het laatste niet getornd kan worden en er geen werk is voor de nieuwkomers.

De wereld is onrustig en mensen, gewone mensen met begrijpelijke verlangens en ambities, zijn in nood en raken op drift. Nederland zal zich er niet van af kunnen keren. Maar met open-einderegelingen voor asielzoekers en gezinsvormers en -herenigers gaat het land grote politieke instabiliteit tegemoet. Totdat de politiek-bestuurlijke wacht wordt afgelost. Zelfs de geestdrijvers in de Tweede Kamer beseffen dat kennelijk. Bijna ongemerkt is daar in het ‘debat tegen Bolkestein’ een ijkpunt (‘streefgetal’) van 35 duizend genoemd voor het aantal vreemdelingen dat hier zijn heil mag zoeken. Daarmee is precies datgene gebeurd wat in beginsel nooit kon: een quotum voor asielzoekers. De discussie gaat al lang niet meer over de principiële vraag wie of wat een echte vluchteling is, zij gaat in feite over aantallen. Van ‘onvermijdelijkheid’ is dan geen sprake.

april 1995