De verwarde natie

[p. 44]

Janmaat als demon

Al jaren heet het een klemmende vraag te zijn hoe ‘politiek correcte’ lieden - journalisten, lokale en landelijke politici van diverse pluimage - met de persoon Janmaat en het verschijnsel Centrumdemocraten moeten omgaan. Ooit is, door opinieleiders en het afwijzingsfront, besloten dat hij/het doodgezwegen moest worden. Ieder woord aan hem vuilgemaakt, ieder woord van hem afkomstig was er een te veel. Hij en de zijnen moesten in quarantaine, besmet als zij nu eenmaal zijn met het gemene ‘virus’ van fascisme en racisme. Dit was de strategie van de angst, ingegeven door de gedachte dat zijn boodschap zo aanstekelijk is, dat wie ermee in aanraking komt onherroepelijk voor de bijl gaat.

De jarenlange preventief-hygiënische maatregelen hebben niet gewerkt. De Centrumdemocraten boerden al tijden heel behoorlijk in de peilingen en met de verkiezingen in aantocht werden zij intussen verre van doodgezwegen. Janmaat was steeds vaker op ieders lip. Van een te negeren bagatel werd hij een obsessie, de Angstgegner bij uitstek voor de ‘officiële’ politieke partijen.

Afgezien van de dubieuze effectiviteit, is er de vraag naar de democratische legitimiteit van het doodzwijgen van een gekozen volksvertegenwoordiger. Wat de gevestigde politieke partijen, en het ermee verbonden maatschappelijke middenveld, daarmee in feite opeisen is een monopolie op de inhoud van het politieke debat. Zij, en zij alleen, bepalen wat op de agenda komt en wat niet, wat oorbaar is en wat niet. Zij zijn, kortom, niet alleen deelnemers aan het publieke debat maar ook de lijn- en scheidsrechters

[p. 45]

van de openbaarheid. In de praktijk heeft die dubbelrol geleid tot een vaak beperkte, om niet te zeggen benauwde en benauwende openbare mening. Kwesties die de gevestigde orde om wat voor reden ook niet welgevallig zijn, kwamen niet op de politieke agenda.

Het is een methode met een lange traditie. De Nederlandse politieke elite heeft jarenlang op deze manier zaken gedaan. De verzuiling leverde er ook een passend recept voor. Het tijdperk na de verzuiling heeft per saldo de openbare meningsvorming slechts kort van haar keurslijf ontdaan. Nieuwe beperkingen en taboes dienden zich aan. De bevrijders, de generatie van de jaren zestig, werden al snel de hoeders van het politiek correcte denken. Dat gedachtegoed is weliswaar grotendeels import, maar het is er hier in gegaan als Gods woord in een ouderling. De Nederlandse openbaarheid is bezaaid geraakt met voetangels en klemmen, met gevarendriehoeken, met zones die we niet straffeloos mogen betreden. Bijna iedereen die pen of woord voert op het marktplein der opinies, doet dat aan de hand van een uiterst waakzame inwendige censor.

Die censor is de voorbije jaren vooral actief geweest bij de beschrijving en analyse van de ingrijpende gevolgen voor Nederlands ‘oude wijken’ van de veranderende bevolkingssamenstelling. Politiek en media wisten zich geen raad met soms onaangename feiten en de gevoelens van benardheid bij veel oorspronkelijke bewoners van deze vergeten straten. Zij taboeïseerden het onderwerp, plaatsten het uitsluitend in een normatief kader, en loochenden daarmee de werkelijkheid van honderdduizenden.

Met dit alles is niet gezegd dat Janmaat het voortbrengsel is van een ‘gecensureerde’ openbare mening. Wel dat hij en zijn partij juist te midden van deze samenzwering van stilzwijgen konden beginnen te floreren. Stilzwijgen en verdringen beletten dat allerlei lelijke dingen de volle openbaarheid bereiken, maar maken de stemlozen alleen maar kwaaier en gemener. Bovendien: stilzwijgen en verketteren veranderen niets aan de feiten en omstandigheden. Hier geldt het woord van Jacques de Kadt, die nog voor de oorlog in zijn Het fascisme en de nieuwe vrijheid niet alleen

[p. 46]

opriep tot het bestrijden van het fascisme, maar ook tot een onbevangen onderzoek naar de aantrekkingskracht ervan.

Die stap wordt nu, zij het nog aarzelend, ook in de huidige Nederlandse situatie gezet. Via Bolkesteins ‘minderhedendebat’ is het kader van de discussie enigszins verruimd. Ook de pers is minder angstvallig omfloerst dan voorheen. Daarmee komt waarschijnlijk een einde aan de demonisering van Janmaats aanhang: zij zijn gewone kiezers, met gewone belangen en grieven, zoals de tuinders in het Westland, de inwoners van Bloemendaal en de mensen met een éven bovenmodaal inkomen in Zoetermeer. De gevestigde politieke partijen ontfermen zich intussen ook - weer - over hun lot.

Als enige ware demon rest ons straks alleen nog Janmaat zelf en enkele van zijn getrouwen. Zij belichamen het kwaad, wij vertegenwoordigen de deugdzaamheid. Zo wil in elk geval het morele schema van dit moment. Maar dat is waarschijnlijk te simpel. Janmaat is natuurlijk ook ons kwade geweten, het projectiescherm voor onze eigen schaduwkanten. Daarenboven is hij iemand die geen weerstand heeft kunnen bieden aan de verleiding geheel naar zijn rol te gaan staan. Gebrandmerkt als racist is hij zich metterdaad als racist gaan uiten. Een rolvaste vertolking van dat archetype kan het klaarblijkelijk niet zonder antisemitisme stellen.

januari 1994