Een ongeregeld zootje

[p. 177]

Waarheid boven wederhoor

Wederhoor - laten we eens kijken wat de splinternieuwe Leidraad 177 van de Raad voor de Journalistiek erover te zeggen heeft. De desbetreffende paragraaf telt vier artikelen. Het eerste bepaalt om te beginnen dat de journalist ‘bij het publiceren van beschuldigingen onderzoekt of daarvoor een deugdelijke grondslag bestaat’. Een alleszins redelijke eis, al heeft hij niets met wederhoor te maken.

De leidraad vervolgt met: ‘Voorts past de journalist, indien dit redelijkerwijs mogelijk is, wederhoor toe bij betrokkenen die door een publicatie worden gediskwalificeerd, ook wanneer zij hierin slechts zijdelings een rol spelen. De beschuldigde krijgt voldoende gelegenheid om, zonder onredelijke tijdsdruk, bij voorkeur in dezelfde publicatie te reageren op de aantijgingen.’

Ook hiervoor geldt, zeker op het eerste gezicht: alleszins redelijk. Je zou zelfs willen dat het vak zich er beter aan hield. Vooral dat ‘zonder onredelijke tijdsdruk'spreekt me aan. Hoe vaak ben ik niet aan de telefoon geroepen om een passage voorgelezen te krijgen waarop onmiddellijk gereageerd diende te worden, omdat de deadline voor de deur stond. Wie weigert aan zo'n ‘spoedprocedure’ mee te werken, krijgt de mededeling aan z'n broek dat hij weigerde commentaar te geven.

Hier komt ‘wederhoor’ in veel gevallen op neer: een verplichte figuur, going through the motions, zonder hoop op een eerlijk antwoord, laat staan waarheidsvinding. Hopelijk houd je er advocaten mee op afstand en de Raad voor de Journalistiek van je nek, maar verder is het betekenisloos.

[p. 178]

Publiceer je ondanks de ontkenning, dan moet je dat volgens de regelen der kunst ook vermelden. Heel ‘evenwichtig’, maar je stuurt wel je lezers het bos in. Wat is er nu werkelijk gebeurd? Veiligheids-halve kun je helemaal afzien van publicatie. Maar wat als het om een belangrijke zaak gaat?

Zo'n zaak is het boek van de Volkskrant-journalisten Hans Wansink en Sara Berkeljon over Ayaan Hirsi Ali: De orkaan Ayaan. Daarin schenken zij ook aandacht aan ‘De heilige Ayaan’, de geruchtmakende Zembla-uitzending die de val van Hirsi Ali inluidde. Zij tekenen op wat de makers gezegd zouden hebben na een voorvertoning van het programma waarbij Hirsi Ali zelf, haar politiek assistent, een persvoorlichter van de VVD en een Engelse journaliste aanwezig waren. Deze vier ‘oorgetuigen’ waren ook de bron voor de schrijvers.

De Zembla-medewerkers ontkenden echter de geciteerde uitspraken te hebben gedaan en verweten de auteurs geen wederhoor te hebben toegepast. Daarop dienden zij een klacht in bij de Raad voor de Journalistiek, die deze gegrond verklaarde (Media, 26 april). Wansink en Berkeljon hadden de gewraakte citaten niet mogen publiceren zonder wederhoor toe te passen.

Met deze uitspraak zegt de Raad in feite dat wederhoor een ijzeren verplichting is, een formaliteit waaraan altijd moet worden voldaan. Daarmee ontkoppelt de Raad wederhoor van waarheidsvinding. Kennelijk telt niet de waarheid in de journalistiek, maar of netjes wederhoor is toegepast. Vandaar ook dat de vier getuigenverklaringen waarover de auteurs beschikken bij de Raad geen enkel gewicht in de schaal legden. Zwaarder woog het - onomstreden - feit dat geen wederhoor was toegepast. Pas als daaraan is voldaan, kan publicatie door de beugel.

Aldus zadelt de Raad journalisten op met de plicht, hoe onredelijk soms ook, louter aan een formaliteit te voldoen. Een plichtpleging krijgt meer gewicht toegekend dan het oordeelsvermogen van de journalist. Want wat had in het onderhavige geval wederhoor aan het relaas kunnen toevoegen? Niet meer dan een ontkenning door de Zembla-medewerkers. Dat bleek wel tijdens de behandeling van de

[p. 179]

zaak (volgens het mondelinge verslag dat ik daarvan van Wansink kreeg), toen zij andermaal ontkenden de gewraakte uitspraken te hebben gedaan - maar wat zij dan wel hadden gezegd, konden zij zich niet meer herinneren.

Laat ik eerlijk zijn. Als verantwoordelijk eindredacteur van het boek had ik, geconditioneerd om gedonder te voorkomen, er hoogstwaarschijnlijk op aangedrongen de geciteerde uitspraken aan de Zembla-medewerkers voor te leggen en hun ontkenning gedwee te boekstaven. Je leert het zekere voor het onzekere te nemen.

Dat neemt echter niet weg dat de auteurs een legitieme journalistieke keuze maakten om het niet te doen. Zij wogen naar vermogen feiten en omstandigheden, de betrouwbaarheid van hun getuigen, de eventuele meerwaarde van wederhoor, om vervolgens conclusies te trekken over wat zich na de proefvertoning naar alle waarschijnlijkheid had afgespeeld.

Dat is geen inbreuk op het metier, maar de gelouterde journalistieke werkwijze. Ook de Raad beseft dat blijkens artikel 2.3.3. van de Leidraad: ‘Wederhoor ontslaat de journalist niet van zijn opdracht zo waarheidsgetrouw mogelijk te berichten.’ Inderdaad, ‘mechanisch’ wederhoor toepassen is niet meer dan een kunstje - of zelfs, in het slechtste geval, iemand een kunstje flikken. Feiten, omstandigheden, personen en motieven beoordelen is een stuk lastiger. Toch is dat waar goede journalistiek sinds jaar en dag op neerkomt. Het is wat Henk Hofland deed toen hij zijn Tegels lichten schreef, hoe Gerard van Westerloo zijn reportages maakt, of wat Bob Woodward deed in de boeken waarin hij president Bush sprekend opvoert. Woodward past niet blindelings wederhoor toe, maar beschikt over uitstekende bronnen. Het is maar goed dat de VS geen Raad voor de Journalistiek kennen.

Door verongelijkt naar de Raad te rennen, heeft de Zembla-redactie het eigen metier een bar slechte dienst bewezen. Onderzoeksjournalistiek is gebaat bij maximale vrijheid en serieuze journalistieke mores, niet bij beknottende mechanische regels. Aan die gang naar de Raad zit trouwens nog een kwalijke kant. Als de Raad al een nuttige functie heeft, dan die van laagdrempelig en goedkoop

[p. 180]

klachtorgaan voor ‘gewone’ burgers. De redactie van een kritisch-journalistiek tv-programma hoort er geen collega's aan te klagen, al helemaal niet om vervolgens met een uitspraak van de Raad naar de gewone rechter te lopen.

Moeten journalisten bij verschil van mening of gekwetste gevoelens dan maar alles over hun kant laten gaan? Nee, maar dat hoeft ook niet. Zij hebben toegang tot zendtijd, krantenkolommen, webpublicaties, vakbladen en wat niet al en zijn uitstekend in staat om daar met elkaar de degens te kruisen. De journalistiek heeft meer aan debat dan aan uitspraken van een pseudotuchtrechter. In het uiterste geval kun je altijd nog naar de rechter stappen, maar dan wel graag direct.

Eerder verschenen in de Volkskrant van 18 mei 2007.