Een ongeregeld zootje

[p. 97]

Heden, verleden en toekomst

Wat in vooroorlogs Nederland nauwelijks had bestaan, was er na de oorlog opeens te kust en te keur: het opinieblad. Niet alleen oudgedienden als De Groene Amsterdammer en de Haagsche Post, ook Vrij Nederland, bovengronds gekomen, Elseviers Weekblad, Hervormd Nederland en De Linie. Later voegden andere zich er voor korte of langere tijd bij: Hollands Weekblad, Accent, Nieuwsnet, De Tijd. Al die bladen bedienden in een nog voluit confessioneel en ideologisch tijdperk hun parochies met politieke en literaire beschouwingen en verpozende rubrieken. Want al verdeelde de Indonesische kwestie, Koude Oorlog en Derde Weg hun lezers tot op het bot, zij waren één in hun liefde voor dammen, schaken, bridgen en puzzelen.

Speak memory! Een enorme mand met daarin De Groene Amsterdammer én Elseviers Weekblad - bien étonnés. Echte kranten waren het nog, zwart-wit, simpele typografie, een enkele lijntekening. Ontoegankelijk zouden we ze nu vinden. Toen waren ze voor een nieuwsgierig jongetje een genot om uit hun wikkel te halen, open te vouwen en door te bladeren. Later volgde m'n kennismaking met Vrij Nederland, dat nieuwe journalistieke verlokkingen bracht en dat ik trouw bleef tijdens enkele jaren van vrijwillige ballingschap in Amerika. The New York Review of Books, nog altijd in de leesportefeuille, The Atlantic Monthly, Harper's Magazine en weekbladen als The New Republic en The Saturday Review. Time en Newsweek gingen grotendeels aan me voorbij. The New Republic was een onooglijk blaadje, maar er stond elke week wel een beschouwing in van

[p. 98]

Walter Lipmann, de nestor van de Amerikaanse journalistiek. Als jong diplomaat in de staf van president Woodrow Wilson hielp hij tijdens de vredesonderhandelingen in Versailles nog de kaart van Europa hertekenen. Lang geleden, schreef hij in zo'n stuk, was hij opgehouden uitnodigingen van het Witte Huis aan te nemen. Lunchen met de president, dat kon een journalist maar beter niet doen.

Veel is nu geschiedenis. The Saturday Review hield lang geleden op te bestaan, The New Republic heeft een oplage die goed zou passen bij de bescheiden Nederlandse markt. Het slagveld in eigen land is bekend - of zelfs dat niet meer. De Nieuwe Linie, Accent, Nieuwsnet, De Tijd, Hervormd Nederland: verdwenen. Klein Duimpje De Groene leeft eeuwig. VN, tot bloei gekomen in het rebelse klimaat van de jaren zestig, weet zich hopelijk weer helemaal op te richten. In de hem zojuist aangemeten nieuwe kleren ziet het blad er in elk geval schitterend uit. HP/De Tijd heeft the seven year itch en vindt zichzelf dan telkens opnieuw uit. Eigenlijk slaagde alleen Elsevier erin zich in de lange jaren van neergang van het opinieweekblad als mediumtype fier te handhaven, zelfs te groeien.

Het geeft geen pas de feestvreugde van dit moment te bederven, maar ook dit onmiskenbare succes vraagt om relativering. De bevolking groeide gestaag, het aandeel daarin van hogeropgeleiden, prototypische opiniebladlezers, explosief. Die groeitempi heeft ook Elsevier niet bij benadering weten bij te benen. Daarbij is het geen troost dat kwaliteitskranten als NRC Handelsblad en de Volkskrant, de winnaars uit de jaren tachtig, begin negentig, hun greep op de nieuwe generatie hoogopgeleide lezers ook aan het verliezen zijn. Voor hen zijn krant en weekblad geen must meer. Zij zitten anders in elkaar dan hun voorgangers, lezen niet voor hun plezier, maar instrumenteel, gespitst op specifieke informatie. Noch zoeken zij ideologische bevestiging of de veilige schuilplaats van een collectieve identiteit.

Nederland overkwam jaren na dato wat zich in de Verenigde Staten al vanaf midden jaren zestig voltrok: de geleidelijke verdwijning van massaal betrokken burgers, vanzelfsprekend actief in het verenigingsleven, lid van een politieke partij, trouw stembusganger, toe-

[p. 99]

gewijd aan de publieke zaak, geabonneerd op krant en weekblad. In zijn Bowling Alone (2001) beschreef de Amerikaanse politicoloog Robert Putnam dit proces in overweldigend detail. Bij veel politici, journalisten, wetenschappers ook, bestaat de neiging om die neergang uitsluitend als verlies te zien. In vaak nostalgische relazen figureren de jaren vijftig en zestig, desnoods nog zeventig, als de nadagen van het paradijs. Maar het heden is niet slechter, ook niet per se beter dan dat mythische ‘vroeger’, het is vooral anders. Die naoorlogse decennia, nog in de schaduw van de Tweede Wereldoorlog, waren een tijdperk van ideologische tegenstellingen, van botsende mensen wereldbeelden, de mobilisatie van hele continenten. Media waren wapens en bakens in die alomvattende strijd en hielpen hun lezers daarin positie te kiezen en koers te houden. Time deed dat, Elsevier, Der Spiegel, l'Express. Ideologie had het primaat, ‘de’ journalistiek, zeker in het ook nog eens verzuilde Nederland, was daaraan grotendeels ondergeschikt.

Om met terugwerkende kracht negatieve dingen over die journalistieke praktijk te berde te brengen, is een anachronisme en bovendien onhoffelijk. Laat ik het erop houden dat journalisten toen in het algemeen beter schreven dan nu, ‘literairder’, vloeiender, verpozender, uiteraard ideologischer. Zij deden dat nog voor ‘echte’ lezers. Zittend onder hun scheefhangende lamp namen zij nog ruim de tijd voor krant en weekblad. Maar we vergeten dat het in die goede oude tijd ging om een captive audience: men las uit nooddruft, er was weinig anders te doen. De zwierige pennen van weleer zijn natuurlijk benijdenswaardig, maar de prozaïsche zakelijkheid van tegenwoordig is mij liever. Net als een wereld met onnoemelijk veel meer keuzemogelijkheden dan toen - en niet alleen op mediagebied. Nog gezwegen van de zegening van het einde van de Koude Oorlog. De ‘korte twintigste eeuw’, van Eerste Wereldoorlog tot en met Koude Oorlog, had zo zijn schaduwzijden.

Het was een Engelsman die het opinieblad een ‘samenzwering met de lezer’ noemde. Een andere Engelsman betitelde de algemene lezer als ‘dat vreemde dier’. De oude samenzweringen zijn niet meer, hun ideologische kern is verpulverd, en het vreemde dier heeft zijn

[p. 100]

‘algemene belangstelling’ (general interest) intussen verdeeld over een keur van special interests. Hedendaagse mediagebruikers leven in een democratie van voorkeuren, zijn niet meer aangewezen op wat de pot schaft. Het draagvlak voor general interest-publicaties neemt daardoor af, maar verdwijnen zullen ze niet. ‘General interest’ handhaaft zich, paradoxaal geformuleerd, als een van vele ‘special interests’, maar ook als primus inter pares, de eerste onder zijns gelijken, uniek en onvervangbaar.

General interest-media zijn de kroon op de schepping van de openbaarheid, hoeksteen van een vrije, democratische samenleving. Hun specialisme is het gemenebest. Dat beoefenen zij, opiniebladen in het voorste gelid, ten behoeve van een ontwikkeld, maatschappelijk actief publiek. Het zijn generalisten: alle publieke kwesties gaan hun aan. Politiek, economie, cultuur, wetenschap, de ideeën die het publieke debat inspireren. Niet langer hebben zij een samenzwering met de lezer, wel een goede verstandhouding. Ideologie mag dan niet langer allesbepalend zijn, des te meer tellen stijl en toon. Onontbeerlijk voor een journal d'opinion is ook een eigen blikrichting. Een opinieblad neemt een positie in, concentreert zijn aandacht, schift en sorteert. Om deze functie te kunnen vervullen, is geen massapubliek nodig, al is een grote lezersschare mooi meegenomen. Ook relatief kleine publicaties weten hun mannetje te staan in de kakofonie van de openbaarheid, en kunnen gezag en invloed uitoefenen die hun omvang ver overstijgt. In de marge van het Amerikaanse mediageweld veroverde een klein opinieblad als The Weekly Standard een vooraanstaande positie bij het verspreiden van het neoconservatieve gedachtegoed. Aan de andere kant van het politieke spectrum verdedigde The Nation, minuscuul als het is, met verve het fort van Amerikaans links.

Zulke kleine titels, al helemaal naar Amerikaanse maatstaven, laten ook zien in welke richting het opinieblad qua verschijningsvorm, dus niet inhoud of functie, verder evolueert. Als papieren product zijn zij - The Nation, mijn oude New Republic - ineengeschrompeld tot slechts zo'n veertig elegante redactiepagina's op minder dan magazineformaat. Die miniaturisering compenseren zij

[p. 101]

ruimschoots met een krachtige aanwezigheid op het internet. Met een goede website is omvang niet allesbepalend, reputatie is wat telt. Op termijn wenkt op het web een nieuw bestaan voor het opinieblad. Ook als het ophoudt de handzame, draagbare, kleurrijke bundeling van intelligentie, kennis en pertinentie te zijn die het nu is, heeft het een toekomst. Geen schokkend nieuws, het opinieblad is als een kat met zeven levens. De grote zwarte krant die Elsevier in den beginne was, bestaat ook al lang niet meer.

Eerder verschenen onder de titel ‘Goede verstandhouding’ in het jubileumnummer van Elsevier van 22 oktober 2005.