Een ongeregeld zootje

[p. 91]

Het brave boekje van Arlman

Pour besoin de la cause is het natuurlijk het aardigst om het geheel met de vorige spreker oneens te zijn. Ik onthoud u dat genoegen. Met veel van wat Hugo Arlman in zijn Canon stopt kan ik het makkelijk eens zijn. Misschien is dat wel het probleem. We zijn het in de journalistiek doorgaans zo akelig met elkaar eens. We mopperen wat onder en op elkaar, maar oefenen, zoals Arlman terecht schrijft, te weinig zelfkritiek uit of, meer in het algemeen, perskritiek. En kritiek van buitenstaanders geldt meteen als inbreuk op de persvrijheid.

Laat ik daarom spelbreker zijn en op enkele punten - fundamentele - kritiek op de Canon leveren.

De Canon is het product van enkele bijna alom in ‘de’ journalistiek gehuldigde aannames. Luister maar. Pluriformiteit moet; onafhankelijkheid moet; onpartijdigheid moet; objectiviteit moet, hoe lastig dat ook is; waarheidsvinding is ons aller doel; de belangrijkste functie van de journalistiek is het controleren van de macht, onze ‘grillige machthebbers’ (‘journalistiek als vierde macht’).

Onze ‘professionaliteit’ is wat al deze deugden mogelijk maakt. Dat zal nog beter lukken als we er met behulp van de Canon nog een schepje bovenop doen en de laatste smetjes op ons professionele blazoen wegpoetsen.

Een Chinese muur erbij. Geen geschnabbel meer - althans, sommige vormen van dat oude journalistieke gebruik. Nog wat meer georganiseerde smetvrees voor nauwe banden met het geld, de politiek en de macht. Wat minder emoties, eigen voorkeuren en ‘betrokkenheid’. De ideale professionele journalist is eigenlijk een Mann ohne

[p. 92]

Eigenschaften: onafhankelijk, onpartijdig, objectief, wie weet zelf pluriform.

De Canon van Arlman is die van het dominante professionele paradigma, van het professioneel journalistieke model. Het is de Canon van de Consensus. ‘Een Journalistieke Consensus’ ware een betere titel geweest.

Zijn Canon, niet voor niets nu uitgebracht, heeft ook een subtekst: 1) de journalistiek ligt onder vuur en wordt bedreigd (ontlezing, wantrouwen, ongeloofwaardigheid, internet, proliferatie); 2) vroeger was alles beter: we worden overlopen door commercialisering, emotionalisering, opiniëring, popularisering (populisme), afnemende pluriformiteit, geldgebrek (geen onderzoek meer), verwaarlozing van het buitenland (provincialisering?).

Ja en nee. Ik heb bij een eerdere gelegenheid al eens uiteengezet dat de (ambachtelijke) professionalisering van de journalistiek tot betere media heeft geleid. Dat houd ik staande. Vroeger was veel juist slechter. In zijn naoorlogse bloeitijd bijvoorbeeld had Het Parool nimmer een verslaggever in Indonesië - terwijl de Indonesische kwestie zijn defining issue was -, slechts een man ter redactie die, op de voorpagina, geharnaste beschouwingen schreef. Dat is nu toch wel anders. Ambachtelijk- professionele kwaliteiten zijn ook niet het probleem, wel een professionele autonomie die tot zelf-gelijkschakeling leidt, maar daarover straks meer.

Het lastige van deze Canon is dat hij van alles beweert, maar weinig beargumenteert, laat staan ‘bewijst’. Dat is natuurlijk ook de aard van het beestje. Een Canon van deze geringe omvang kan niet veel meer doen dan poneren. Toch had het voor de hand gelegen om het paradigma van de professionele journalistiek niet verder op de troon te zetten, maar het juist als probleem op te vatten. Dan had Arlman zich ook gedwongen gezien om op enkele evidente tegenstrijdigheden in te gaan.

Wat is dit? Een journalistieke agenda of een politieke en strafrechtelijke?

‘De’ journalistiek à la Arlman heeft universele pretenties, maar zijn Canon, pardon Consensus, is tijd- en plaatsgebonden. Nogal

[p. 93]

wiedes, dat is een Consensus altijd. Elders geldt die bescherming van de identiteit bijvoorbeeld niet. Gaat het om buitenlandse misdadigers of verdachten, dan vervalt bovendien onze discretie. De Amerikaanse pers laat etnische afkomst achterwege, maar komt het publiek keurig tegemoet met hun namen en adressen (rugnumers); dan weet iedereen genoeg.

Ik ben het niet per se met deze regels oneens. Maar besef wel dat de pers zich hiermee in de ogen van grote delen van het publiek juist geheel met de macht identificeert. De macht die ‘de’ journalistiek juist zegt te controleren en met argwaan te bejegenen. De journalistiek en de macht verschijnen als twee handen op een buik.

Hoe onafhankelijk of objectief is een pers welks belangrijkste credo argwaan tegen de macht is? Het maakt van de media de nattering nabobs of negativism, burchten van nihilisme. Dit is het punt dat John Lloyd maakte in zijn veelgeprezen What the media are doing to our politics. Dat leidt tot zwartgalligheid zonder doel: spleen without purpose. Veelgeprezen maar weinig gelezen. Arlman doet er niets mee.

Argwaan tegen de macht (en de elite) lijkt als twee druppels water op een populistisch credo. Hoe verzoent Arlman de door hem, en niet door hem alleen, aangeprezen argwaan met het door hem verfoeide opkomend populisme? Is dat niet watje ervan krijgt? Als alle machthebbers per definitie onbetrouwbaar zijn...?

Pluriformiteit moet. Ja, dat vind ik ook. Maar wat zijn de bronnen van pluriformiteit, hoe organiseer je die? ‘Professionaliteit’, professionele consensus, zoals door hem omschreven, reduceert ‘de’ journalistiek tot een mechanische spiegel. Huldigen alle professionals, alle media keurig zijn uitgangspunten en operationalisaties, dan worden ze identieke ‘spiegels’, wordt alle journalistiek één pot nat en verdwijnt (externe) pluriformiteit per definitie. Al helemaal als ook de forumfunctie van media, zoals Arlman doet, aan de eis van onpartijdigheid wordt onderworpen. Pluriformiteit is dan alleen nog interne pluriformiteit. Maar dan volstaat straks één krant of één tvzender.

(Let op! Ontsnappingsventiel in Canon: je kunt ervoor kiezen

[p. 94]

sommige regels, aanbevelingen niet te volgen. Zeker, zeker, maar waar is een Canon voor nodig als het een multiplechoice-canon is?)

‘De’ journalistiek is intussen inderdaad vergaand gehomogeniseerd, consensueel geworden. Tegelijk wordt zij door zeer velen niet als objectief, onpartijdig en onafhankelijk ervaren: driemaal de Volkskrant in de altoos boos gewraakte woorden van de TROS-voorzitter over Nederland 1, 2 en 3. Hoe zou dat toch komen? Hoe komt het dat onze bedoelingen niet worden herkend, dat mensen iets anders waarnemen dan denken te leveren?

Heeft het er misschien mee te maken dat de doctrine van de ‘professionaliteit’ niet alleen vervlakt, maar ook een bias inhoudt, zelf ideologie is geworden, een professionele ideologie, neergeslagen in die eigen, autonome journalistieke agenda? Treffend zijn de afgesleten politiek correcte criteria die Arlman, uiteraard, ook weer formuleert. Geen details over etnische afkomst, sekse, uiterlijke kenmerken, seksuele voorkeuren. Bescherming van de identiteit van verdachten.

Het punt van Lloyd is dan ook dat media hun positie ten opzichte van de macht dienen te verhelderen. Dat kan niet alleen via hun huidige, negatieve en nihilistische credo. Je moet zelf ook ergens voor staan. Verhelder dus waar je voor staat, verschuil je niet achter het mombakkes van je professionaliteit. Juist die verdwijntruc, die vlucht in de pose van onbetrokkenheid, de vermomming tot Mann ohne Eigenschaften, gecombineerd met een professionaliteit die zelf in veel opzichten ideologie is, knaagt aan de journalistieke geloofwaardigheid. We stemmen weliswaar bijna allemaal SP, GroenLinks en PvdA, maar laat u ons vooral met rust, u kunt het aan ons overlaten om daar professioneel mee om te gaan.

Mij dunkt dat minstens op deze twee punten - hoe organiseer je pluriformiteit, en wat betekent argwaan jegens de macht voor de ‘journalistieke agenda’ - Arlmans Canon ernstig tekortschiet. Zijn Canon is deel van het probleem, geen oplossing. De Canon is een bevestiging, spiegel, van de sores van de Nederlandse journalistiek: intellectuele, ideële eenvormigheid, conformisme, koekoek eenzang.

[p. 95]

Laat ik eindigen met lof. Echt goed aan de Canon zijn de aanbevelingen tot openheid, verantwoording afleggen, et cetera. Hier is nog een wereld te winnen. Per medium uiteraard. Iedereen moet op eigen manier zalig worden en zelf bepalen welke relatie hij met zijn lezer/kijker heeft. Dat is pluriformiteit. Ik voeg er nog een suggestie aan toe: publiceer in het kader van de gewenste transparantie als medium een schnabbelregister. Zelfs de rechterlijke macht doet het al.

Wetenschappers zijn onafhankelijk, allright, maar niet van scholen, opvattingen, theorieën. Waarom zou dat bij journalisten anders moeten/kunnen zijn? Zij hebben een prisma nodig, een opvatting, om de werkelijkheid te attaqueren.

Onlust bij mediagebruikers is de glibberigheid, onbepaaldheid van de journalistiek. Onafhankelijkheid, m'n zolen. Wat voeren ze werkelijk in hun schild, waarom zijn ze het altijd met elkaar eens, waarom stemmen ze praktisch tot de laatste man op GroenLinks? Het is zoals Hans Wansink schreef in een stelling bij zijn proefschrift: het gezag van de politicologie in Nederland zou zeer toenemen als eindelijk eens een niet-PvdA'er tot hoogleraar werd benoemd.

Aantekeningen voor een toespraak gehouden tijdens een journalistiek forum op 3 oktober 2005 in het Crea Theater van de Universiteit van Amsterdam. Schoo reageert op het boekje van ex-Vrij Nederland-journalist Hugo Arlman, Een journalistieke canon. Bouwstenen voor onafhankelijke journalistiek.