Een ongeregeld zootje

[p. 87]

Het zwaard van Donner

Iedereen op en rond het Binnenhof is wel eens geïrriteerd over de pers. Bij minister van Justitie Donner gaat het verder. Hij verafschuwt ‘de media’ en hun losbandige vrijheid. Bij tegenslagen wijst hij ze met de vinger na en dringt aan op persbreidel. Niet in een opwelling: zijn uitlatingen ontspruiten aan een vaste overtuiging.

Donners nummertje Publikumsbeschimpfung indertijd bij het Nederlands Genootschap van Hoofdredacteuren was symptomatisch. ‘Vrijmoedig’ voegde hij zijn publiek toe dat hij hun vrijheid graag zou beknotten. Ook dat kenmerkt hem: hij verhult zijn mediafobie niet, hij pronkt ermee - in de kennelijke waan dat hij, ridder zonder vrees of blaam, als enige de media de waarheid vertelt.

Dat optreden leek ‘ergens wel’ verfrissend. In werkelijkheid was het ongepast. Achter het spreekgestoelte stond tenslotte een machthebber die zijn gehoor intimideerde. In onze rechtsorde is de minister van Justitie de eerste hoeder van de rechtsstaat. Die moet de burgers beschermen tegen willekeurige machtsuitoefening door de overheid. Donner draaide de rollen om. De ‘rechtsstaat’ zou de overheid eigenlijk moeten beschermen tegen de ‘willekeur’ van een groep burgers: journalisten.

Die gedachtegang verraadt dat hij als voormalig mannenbroeder nog altijd de antirevolutionaire beginselen is toegedaan. Legde de Franse Revolutie het ultieme gezag in de staat bij de burgers, de ‘anti's’ volhardden in de opvatting dat de overheid onder Gods oppergezag staat. God is soeverein, niet het volk. De Anti-Revolutionaire Partij is lang ter ziele, maar haar beginselen smeulen na in het CDA.

[p. 88]

Premier Balkenende is er niet helemaal wars van en Donner wekt op z'n minst geregeld de schijn de Obrigkeitsstaat hoger aan te slaan dan de democratische rechtsstaat. In zijn denkwereld zijn burgers nog onderdanen van de boven hen gestelde autoriteiten. Vrijheid van meningsuiting is geen onaantastbaar recht, maar een gunst.

Donner zegt dat niet hardop. Wel gedraagt hij zich als een door het allerhoogste gezag uitverkoren autoriteit die bepaalt wat al of niet door de beugel kan. Hij zette het bespotten van leden van het Koninklijk Huis op zijn index, voegde er na de moord op Theo van Gogh (lompe) godsdienstkritiek aan toe en deed vorige week kritische media-aandacht voor het Openbaar Ministerie in de ban. Geen vrij debat over het sacrale: Monarchie, Religie, Justitie.

‘Debat’ is een te fraai woord voor de onzin en grofheden die opduiken aan de zelfkant van de openbaarheid. Toch is een Rijksvoorproever à la Donner ongewenst. Waarheid is niet van bovenaf op te leggen. In een vrije samenleving scheidt het debat zelf - hoe smakeloos ook gevoerd - zin van onzin. Daarvoor zijn een ongebreidelde pers en praktisch onbegrensde vrijheid van meningsuiting noodzakelijke voorwaarden.

Vrijmoedig debat houdt risico's in. Een waardenpluriforme, multireligieuze, multi-etnische, wie weet zelfs multiculturele samenleving is licht ontvlambaar. Daarom is het Donner niet kwalijk te nemen dat hij gespitst is op het bewaren van onze precaire maatschappelijke vrede. Iedere minister van Justitie is de openbare orde een aanhoudende zorg. Zelfs bestaat er zoiets als ‘staatsraison’ - en de rechtsstaat is ook de staat.

Het is Donner wel kwalijk te nemen dat hij laatdunkend spreekt over persvrijheid, schimpscheuten op de media afvuurt, vertegenwoordigers van de vrije pers met restrictieve maatregelen dreigt, godsdienstkritiek wenst in te tomen en falende justitieautoriteiten voor kritische aandacht probeert te behoeden. Hij draagt zo bij aan een sfeer van intimidatie rond het vrije woord.

Met zijn gekat beknot Donner de openbaarheid en ondergraaft hij de grondslag voor onbevangen debat. In plaats van het recht op vrije meningsuiting te verdedigen, zijn ambtsplicht, gaat hij voorop

[p. 89]

in de aanval. Naar zijn drijfveren is het nauwelijks gissen: hij beschikt al over de - geopenbaarde - waarheid. Waarheidsvinding met behulp van die altijd ontregelende, potentieel subversieve vrijheid wordt dan overbodig.

Donner is een eerbiedwaardig man, een baken vaak van gematigde en verstandige oordelen. In het algemeen zijn de rechtsstaat en zijn kwetsbare beginselen bij hem ook in goede handen. Zijn verdediging van het tbs-systeem, te midden van orkanen van verontwaardiging, was kranig.

Die durf om alleen te staan, is zijn kracht. Maar in zijn kritiek op de media overdrijft hij zijn soevereiniteit. In een democratie is mediakritiek allicht even onontbeerlijk als kritiek op falende of aanmatigende autoriteiten. Journalisten hebben er helaas een handje van lichtgeraakt te reageren zodra zij zelf het mikpunt van kritiek zijn. Zeker als een autoriteit eens van zich afbijt.

Maar wie kaatst kan de bal verwachten en niet in een stuip van verongelijktheid schieten. Kritiek moet bestreden worden met feiten en argumenten, de wapens van alle vertoog, ook van de journalistiek.

Elk debat moet zogezegd met blote handen worden uitgevochten. Gezagsargumenten of machtswoorden horen niet thuis in het forum van de openbaarheid. Als vertegenwoordiger van de staatsmacht hanteert Donner die wel. Per definitie. Dat maakt zijn ‘mediakritiek’ oneigenlijk en onverkwikkelijk.

De overheid draagt het zwaard niet tevergeefs - geen misverstand. Niet echter om het tegen journalisten te richten. Het zwaard moet hun vrijheid verdedigen.

Eerder verschenen in de Volkskrant van 17 september 2005.