Een ongeregeld zootje

[p. 69]

Het drama van de krant

Ontlezing is geen natuurverschijnsel, het is een reactie van (potentiële) lezers op wat wij hun bieden. Sp!ts en Metro laten ook zien dat er niet zozeer sprake is van ontlezing, maar van anders lezen, althans bij de-len van het jongere publiek. Probleem van de kranten is dat overal, De Telegraaf misschien uitgezonderd (hoewel ook nogal braaf geworden), dezelfde kip overheen is gevlogen. Qua toon, teneur, keuzen, divertissement, lijken ze akelig veel op elkaar. Wij kennen niet de diversiteit van de Amerikaanse, Britse, Franse of Duitse markt. Le Figaro verschilt hemelsbreed van Le Monde, Libéidem, evenals de regionale kranten. De Nederlandse kranten lijden allemaal aan het me-too-effect: allemaal ge-upgrade, linksig, allemaal met dezelfde politieke strekking en hoofdartikelen die op het partijbureau van de PvdA lijken geschreven, allemaal dezelfde genres, dezelfde structuur, vrijwel identieke columnisten en medewerkers, dezelfde bijlagen, dezelfde interviewers, allemaal veel over de dood, als op bevel, als het Boekenweek is, allemaal dezelfde externe agenda, dezelfde kleur en typografie. Dat is een groot probleem. Het is allemaal margarine met niet-on-derscheidende eigenschappen. Niet te marketen.

De oorzaak is niet PCM, zoals vaak wordt gezegd, maar de te geringe aandacht voor de lezer per se. Journalisten, kranten zijn meer met elkaar bezig dan met hun lezers. Er wordt eindeloos op elkaar ge-let, naar elkaar gekeken. ‘Dat is geen nieuws, want de anderen hebben het niet.’ Maar ook: ‘Gvd, waarom hebben wij dat niet?’ Men zou eens meer op de lezer moeten letten en autonomer moeten worden. Het een vooronderstelthet ander. Een eigen programma, eigen agenda,

[p. 70]

eigen keuzes, eigen voorkeuren, eigen bronnen, een eigen paradigma - in plaats van dat zeurderige, fletse me-tooism.

Natuurlijk, je kunt zeggen: zo heeft Nederland zich ontwikkeld. Een groot, ongedifferentieerd midden met zeer geringe variaties. CDA en PvdA zijnuitwisselbaar, de VVD positioneerde zichzelf als ‘linkse’ partij. We eisen in zekere zin ook allemaal van elkaar dat we gelijkgesteld zijn, hetzelfde vinden, voelen en denken. We steigeren bij de gedachte dat het anders is. De ontzuiling heeft Nederland beangstigend gehomogeniseerd. Maar wat kunnen we eraan doen?

Waarom letten journalisten vooral op elkaar? Dat heeft ook met de ontzuiling te maken. Vroeger gingen ze ‘in de leer’, nu leren ze, vaak op grondslag van een academische studie, een vak. Studie en vak zijn geen leer, maar hebben niet zelden een professionele ideologie als kern of grondslag. Professionele ideologieën zijn belangrijk geworden. Juristen delen een mens- en wereldbeeld, artsen en andere gezondheidszorgers ook, de onderwijsprovincie idem. Kranten zouden, als laatste generalisten, ideologiekritiek moeten leveren. In plaats daarvan propageren zij, via hun professionals, de ideologieën van be-roepsgemeenschappen. Alle kranten staan op het standpunt van Amnesty International, van de Coornhert Liga, van de internationale rechtsorde. Er is geen ‘tegendenken’ meer, simpelweg omdat het tegendenken de orthodoxie is en er thans intellectueel geen bronnen zijn voor een oprechte antithese. In die zin zijn de kranten geestelijk gelijkgeschakeld, niet door een externe factor, maar door zichzelf. De professionalisering bracht voornamelijk lege briefjes, maakte kranten hol en, letterlijk, nietszeggend.

Onderscheidend vermogen ontstaat in relatie tot de behoeften van doelgroepen. De verticale van weleer, de zuilen, bestaan niet meer, daarvoor in de plaats zijn de horizontale van Motivaction gekomen: aggregaten van gedeelde voorkeuren, levensstijlen, sociaal-culturele kenmerken. In alle gevallen gaat het om ‘aggregaten van individualisten’. Zijn hiervoor kranten te maken? Ik betwijfel het. Toch is meer onderscheidend vermogen nodig. Via een eigen nieuwsagenda, dosering van aandacht, een zekere herideologisering (het was toch raar dat geen krant Fortuyn steunde, zelfs niet De Telegraaf, intussen salonfä-

[p. 71]

hig geworden). De range aan opinies en politieke voorkeuren bij het lezerspubliek is veel groter dan wat de kranten thans voorzetten. Zelfs het parlement, hoe genivelleerd ook, is meer geschakeerd, bedient een breder spectrum.

Het probleem voor zo'n project is: waar haal je de journalisten die dit alles willen en kunnen vandaan? Dat is een probleem. Kranten zullen ze weer zelf in de leer moeten nemen: hier staan wij voor, zo kijken wij naar de wereld. Ook moeten zij naar de lezers leren kijken. Niet om ze naar de mond te schrijven, wel om een goed beeld te hebben van wat voor mensen dat zijn, wat zij willen van en met het leven. Je hoeft ze niet te paaien, maar je mag ze niet negeren. Dat laatste is als het ware goed gebruik geworden; kranten worden in een soortement maatschappelijk vacuüm gemaakt.

Probleem is ook het ‘arbeiderszelfbestuur’ dat veel journalistieke omgevingen kenmerkt. Het is raar dat al die quasi heel verschillende journalistieke organisaties in Nederland bijna allemaal een min of meer gelijkluidend redactiestatuut kennen. Ook daarmee reproduceren we elkaar, brengen we overal dezelfde types naar de hoofdredactie, ontlopen we scherpe keuzes. De interne democratisering van een doelgemeenschap, zo weten we sinds de jaren zeventig, belemmert externe democratie - dit is precies wat er met de media is gebeurd. De eigen organisatie is belangrijker dan de lezer/kijker (vergelijk ook de vervanging van het getalscriteriurn bij de omroep door het stromings-beginsel plus concessie).

Het complement van het journalistiek zelfbestuur is dat het management weinig te zeggen heeft. Dat is elders wel anders. Het management is hier op z'n best een tegenkracht, geen krachtige, richtinggevende factor. Men is afhankelijk van redacties die te dikwijls vooral met zichzelf bezig zijn en niet met de markt en het vernieuwen van het product. Het ‘drama’ van de Nederlandse kranten is daarom dat niemand ze wil hebben: je verdient er weinig mee en je hebt er nog niets over te zeggen ook. Wie steekt daar nou z'n goede geld in?

‘Het drama van de Nederlandse krant’ werd op 19 maart 2003 door Schoo geschreven, maar is waarschijnlijk nooit gepubliceerd.