Een ongeregeld zootje

[p. 11]

50 jaar Elsevier

Vijftig jaar geleden, 27 oktober 1945, verscheen het eerste nummer van Elseviers Weekblad. De oprichting was de vrucht van ondernemerschap, journalistieke vernieuwingsdrang, en de - typisch naoorlogse wens te breken met de politieke en maatschappelijke verhoudingen uit het interbellum. Elseviers Weekblad, besloten de oprichters in het laatste oorlogsjaar, moest direct na de bevrijding verschijnen en ongebonden zijn: een ontmoetingsplaats voor alle levensbeschouwelijke en politieke gezindten.

Die doorbraakgedachte bleek niet bestand tegen de naoorlogse restauratie en het politieke temperament van hoofdredacteur H.A. Lunshof. Dat betekende niet dat het weekblad zich alsnog tot een zuil bekende, maar zijn voorkeuren lagen onmiskenbaar bij de liberalen en confessionelen en bij zoiets als de nationale gedachte.

De lancering van Elseviers Weekblad was niet onomstreden. In zijn weemoedige memoires vertelt Elsevier-oprichter J.P. Klautz over de tegenkanting die hij in 1945 ontmoette bij het verkrijgen van een publicatievergunning. Uitgaven die geen ondergrondse oorsprong hadden, waren destijds in veler ogen verdacht. H.M. van Randwijk, de eerste hoofdredacteur van Vrij Nederland - dat wel jarenlang illegaal verscheen en grote offers in mensenlevens had gebracht - ergerde zich zelfs aan de herverschijning van De Groene Amsterdammer. Omdat het blad in 1940 schielijk was verdwenen, vond hij dat het moreel het recht niet had om weer uit te komen. Mutatis mutandis trof dit verwijt ook Elseviers Weekblad, dat slechts in de oorlog was voorbereid.

[p. 12]

Journalistiek gebeurde dat onder leiding van Lunshof, die in mei 1942 ontslag had genomen bij De Telegraaf uit protest tegen een onder dwang van de bezetter gepubliceerd anti-joods stuk. De Telegraaf-connectie werpt licht op de ambities van de bedenkers van het nieuwe weekblad. De Telegraaf kon (en kan) veel worden genoemd, maar zij was niet aan een zuil gebonden. Dat maakte de krant voor de oorlog tot een unieke leerschool. Zij deed, uitzonderlijk voor die tijd, aan vrije nieuwsgaring, hoefde geen politieke meesters te gehoorzamen en was dus in de eerste plaats een journalistiek product.

Lunshof leerde er de kneepjes van het vak, waardoor hij - net als zijn oud-Telegraaf-collega, vriend en eerste naoorloogse hoofdredacteur van de Volkskrant J.M. Lücker - bij Elseviers Weekblad een journalistiek vernieuwer kon zijn. Hij wist perfect, schrijven Van Randwijks biografen Gerard Mulder en Paul Koedijk bewonderend, ‘hoe hij zijn blad leesbaar en toegankelijk moest maken. Elsevier bood het publiek een aangename melange van ernst en luim, informatie en ontspanning, reportages, commentaren en “gezellige” rubrieken.’

Elseviers Weekblad was een onmiddellijk journalistiek en commercieel succes. De betaalde oplage steeg van 40.000 bij verschijnen al naar 97.000 in 1947, die van Vrij Nederland duikelde van bijna 110.000 in oktober '45 naar 55.000 een jaar later.

Media en maatschappij zijn sedert die eerste vitale jaargang 1945 onherkenbaar veranderd. Kranten, weekbladen, tijdschriften, radio en - later - televisie opereren niet langer in de schaduw van zuilen en ideologieën. De maatschappij is onherstelbaar gemoderniseerd: ontkerkelijkt, verstedelijkt, mobiel geworden, geïndividualiseerd. De economie is ten prooi aan dienstensector, globalisering en steeds nieuwe concurrentieverhoudingen. Welstand en opleidingsniveau van de bevolking zijn spectaculair gestegen. De televisie biedt op talloze kanalen eindeloze hoeveelheden luim, ontspanning en gezelligheid. Avond aan avond slokt zij leestijd op. Bij jonge mensen wordt op grote schaal ‘ontlezing’ geconstateerd. Landelijke kranten, in 1945 nog vrij onbeduidend, zijn óf verdwenen, óf sterk gegroeid. Bovendien werden ze diverser, omvangrijker en in elk opzicht veel

[p. 13]

beter. Regionale kranten zijn geen sufferdjes meer. Een overvloed aan gespecialiseerde bladen wacht in de schappen op kopers. Nieuwe media, zegt iedereen die het kan weten, dreigen alle oude op slag overbodig te maken.

Is er nog plaats voor een opinieweekblad als Elsevier? Het simpele antwoord is: ja natuurlijk. Elsevier is, doordat het zich al die jaren steeds vernieuwde, nog altijd zeer succesvol. Elseviers Weekblad splitste zich in 1965 op in een algemeen magazine (sinds 1970 Elseviers Magazine) en een financieel-economisch deel (later EW), om eind jaren tachtig tot één ongedeeld Elsevier te versmelten. Het evolueerde van een pamflettistische, veelal door krachtige politieke voorkeuren gedreven, verhalende ‘auteurskrant’ tot een kleurrijk, maar koeler, feitelijker en qua onderwerpkeuze toegespitster medium.

De voorbije decennia laten een functionele winst- en verliesrekening zien, die te maken heeft met de veranderingen in medialandschap en maatschappij. Oude functies gingen, uit keuze of noodzaak, deels verloren. Elsevier ‘verpoost’ minder dan voorheen (hoewel: alle goede journalistiek is altijd óók amusant), die functie is massaal bij de televisie terechtgekomen. Elsevier - de weekbladjournalistiek in het algemeen - heeft ook niet meer het alleenvertoningsrecht op achtergrondartikelen, grote reportages, interviews en de duiding van het nieuws - kranten doen dat ook allemaal. Onze toegevoegde waarde bestaat uit scherp selecteren, waarmee we van de nood een deugd maken, en een behandeling op het scherp van de snede: nooit vrijblijvend, nooit onverschillig.

Bevestiging, op de ons-kent-ons-manier, van 's lezers ideologische en levensbeschouwelijke voorkeuren, is niet langer de hoofdzaak van een opinieweekblad. Maar Elsevier is een journal d'opinion gebleven door kwesties onbevangen aan de orde te stellen en de lezers onbewimpeld en zonder erfdienstbaarheden aan gevestigde belangen, over politieke, maatschappelijke en economische dilemma's te informeren. Ja, van die drie: verpozen, bevestigen, informeren, is het tegenwoordig nog het meest informeren.

Niet iedereen is ontvankelijk voor zo'n opinieweekblad. Het

[p. 14]

vergt veel van de lezer. Elsevier herkauwt niet en beperkt zich niet tot het televisie-universum der Bekende Nederlanders. Het strooit geen veilige, politiek correcte opinies rond, het is bij tijden dwars, maar nooit ‘lekker extreem’. De vraag is wel - en hier klinkt toch enige zorg om de toekomst - in welken getale zulke lezers er straks nog zullen zijn.

Want hoe succesvol Elsevier ook is, niet verheeld kan worden, dat het aantal welstandige, hoogopgeleide Nederlanders de voorbije decennia onstuimig is gegroeid, maar het aantal ‘kwaliteitslezers’, op wie een opinieweekblad zich traditioneel richt, deed dat nauwelijks. De opgave is om daar verandering in te brengen door Elsevier nog leesbaarder, toegankelijker én relevanter te maken.

Op de komende vijftig jaar!

Eerder in iets andere vorm verschenen als voorwoord bij De Nederlanders, een speciale editie van Elsevier die verscheen ter gelegenheid van het vijftigjarig bestaan van het weekblad in 1995.