Een ongeregeld zootje

[p. 15]

Krantengeschiedenissen

Aan de geschiedenis van de Nederlandse pers worden deze jaren kloeke hoofdstukken toegevoegd. De eetlust van de pershistorici trof een eerste kluif in de bittere teloorgang van Het Vrije Volk. Met De val van de Rode Burcht. Opkomst en neergang van een krantenbedrijf (1980) vestigden - de toen Vrij Nederland-journalisten - Gerard Mulder, Hugo Arlman en Ursula den Tex het genre. Mulder ontpopte zich, gesecondeerd door Paul Koedijk, tot een trouwe navolger van zijn eigen schepping. Zij pasten het procédé eerst toe bij de biografie van Van Randwijk, grondlegger van Vrij Nederland. Sinds enkele weken is er nu ook hun omvangrijke Parool-geschiedenis: Léés die krant - Geschiedenis van het naoorlogse Parool 1945-1970. De inkt was nog niet droog of Frank van Vree's qua omvang ook niet kinderachtige Volkskrant-historie diende zich aan: De metamorfose van een dagblad. Een journalistieke geschiedenis van de Volkskrant.

Wanneer schrijven we geschiedenis? Historiografie bloeit vaak op bij het scheiden van de markt en dient dan welhaast als grafschrift; vastgelegd wordt wat voorgoed voorbij is. Wanneer gaan pershistorici aan de slag? Het boek over Het Vrije Volk wás een ondergangsepos. Maar Het Parool is nog alive and kicking - hoewel al jaren bedlegerig. De Volkskrant is groter en levendiger dan ooit. Waarom dan toch deze omvangrijke geschiedschrijverij? Het simpele antwoord is: omdat Parool en Volkskrant iets te vieren hadden, respectievelijk hun vijftig- en vijfenzeventigjarig jubileum.

Het aardige van deze nieuwe krantengeschiedenissen is dat zij gespeend zijn van euforie. Ondanks grote verschillen in stijl, behan-

[p. 16]

deling en perspectief, ondanks ook de grote verschillen in de actuele toestand van beide kranten, ‘problematiseren’ de auteurs hun onderwerp. Ontstaan, bestaan en voortbestaan van een krant, zo blijkt op bijna elke van de vele honderden pagina's, is een lijdensweg waarop de makers telkens geplaagd worden door de vraag: waartoe zijn wij op aarde?

De geschiedenis van de Volkskrant laat zich als één grote triomftocht lezen. Voor de oorlog als parochiaal rooms vakbondssufferdje aangelegd, begon meteen na 1945 de victorie onder leiding van het staatkundig genie Romme en de geniale professional Lücker. In tandem creëerden zij vrijwel uit het niets een geducht ochtendblad. De krant verschijnt in het boek van Van Vree als een pars pro toto voor naoorlogs Nederland. De jaren van wederopbouw, verzuiling en Koude Oorlog worden gevolgd door welvaartstoename, losser wordende maatschappelijke verbanden en de culturele ‘ontspanning’ van de jaren zestig en zeventig. Het roomse volksdeel slaagt er, net als de andere volksdelen, in zich te emanciperen en aan de beperkingen van zuil en stand te ontsnappen. De jaren tachtig brengen de krant, en het land, consolidatie, ruimen de laatste restanten van de roomse inventaris op en leggen een stevige bodem onder verdere groei en bloei. De verticaliteit van de zuil is vervangen door de horizontaliteit van het marktsegment. De Volkskrant is niet langer een katholiek dagblad maar een ontkerstende, professioneel gemaakte ochtendkrant voor bovengemiddeld jong, goed opgeleid en welstandig midden-Nederland.

Het is een ontwikkelingsschema met een intussen canoniek karakter dat, met de jaren zestig als luid krakend scharnier, verhaalt hoe uit de oersoep der volksdelen een moderne, egalitaire doch pragmatische ‘verenigde natie’ is ontstaan. In dit opzicht is de Volkskrant-geschiedenis niet verrassend. Wel verrassend is dat Van Vree voluit weerstand biedt aan de zelfgenoegzaamheid die doorgaans met dit schema is verbonden. Hij feliciteert zijn lezers niet met het bereiken van een eindpunt, maar benadrukt dat dit slechts een tussenstop is. In plaats van te genieten van het uitzicht na een lange tocht, ontwaart Van Vree donderwolken. ‘In een samenleving,’ schrijft hij in zijn al-

[p. 17]

lerlaatste alinea, ‘waarin levensstijlen en consumptiegedrag - inclusief het lezen van kranten - hun traditionele sociale, politieke en culturele betekenis lijken te verliezen, wordt de krant feitelijk afgesneden van een van haar levensaders. Het is sterk te betwijfelen of het voedsel dat marketingbureaus aandragen, voldoende substantie bezit om er een beleid voor de toekomst uit te puren.’

Daar sta je dan: van top tot teen geëmancipeerd, deugdelijk geontideologiseerd, stevig geprofessionaliseerd - en dan krijg je dit te horen. Misschien strekt het de jubilaris tot troost dat hij niet de enige is die, eenmaal gearriveerd, met lege handen staat. Mutatits mutandis geldt iets dergelijks voor het weekblad waarin deze regels verschijnen en voor Het Parool. Bevrijding is een mooi streven, in het leven, de politiek, de journalistiek, maar we verliezen meer dan onze ketenen. Wat eveneens verdwijnt is het ideële cement dat een (journalistieke) gemeenschap cohesie verschaft. Je kunt je als medium tot nieuwsgierig, levendig en ongebonden uitroepen, maar waar gaat onze ‘nieuwsgierigheid’ dan wel naar uit, met welke ogen kijken we naar de werkelijkheid? Nieuwsgierigheid, levendigheid, ongebondenheid zijn nietszeggende categorieën. Anders dan de oude ideologieën leveren zij geen onderscheidend vermogen op. En net als in de politiek leidt het ideologisch vacuüm tot een geweldig gedrang in het centrum, de plek die bijna elk medium om gezonde, commerciële redenen voor zichzelf begeert.

Kranten en tijdschriften zijn geen ‘bazuin’, ‘standaard’ of ‘parool’ meer; hun professionaliteit is toegenomen, hun zeggingskracht niet. Ze worstelen met een ongebondenheid die hen als maatschappelijke en politieke factor irrelevant maakt. Het Parool is ook daarin een voortrekker geweest. De geschiedenis van deze krant is waarlijk tragisch te noemen. Al vroeg ontdeed zij zich van partijpolitieke banden en bereikte zij een hoog niveau van professionaliteit: goed, onderhoudend geschreven, overzichtelijk, vernieuwend. Maar voor wie en waartoe? Met de ontvoogding begon een neergang die van de altijd nog aardige krant een chronische patiënt maakte. ‘Professionaliteit’, een ‘aardige’ krant zijn, blijkt een noodzakelijke maar geen voldoende voorwaarde voor een bloeiend bestaan.

[p. 18]

Geen wonder dat er uitputtelijke krantengeschiedenissen verschijnen. Zij luiden niet de doodsklok, wel signaleren ze een soortement crisis.

Eerder verschenen als ‘Krantengeschiedenissen. De Volkskrant als pars pro toto voor naoorlogs Nederland’ in Elsevier van 2 november 1996.