Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land

[p. 205]

Vreemde ogen

Is Nederland onder invloed van Fortuyn ten kwade veranderd? Die vraag is herhaaldelijk opgeworpen en nogal eens bevestigend beantwoord. In een reportage in de Volkskrant beweerde de Britse schrijver-journalist Simon Kuper in mei 2004 onomwonden dat het hier een stuk onaangenamer is geworden. Andere goed ingevoerde buitenlandse waarnemers vielen hem bij. Maar kloppen zulke observaties wel?

Ruim tien jaar geleden, in nog betrekkelijk onschuldige tijden, stelde Arendo Joustra de bundel Vreemde ogen samen, met waarnemingen van buitenlanders die Nederland uit eigen ervaring kennen. Hoe zien die ervaringsdeskundigen ons land, wat vinden zij van de Nederlanders, de Nederlandse identiteit? Inderdaad, het was de tijd van de herontdekking van zoiets als een Nederlandse identiteit. De achterliggende gedachte bij dit genre - want dat is het - is dat vreemde ogen scherper zien dan wijzelf, die immers van jongs af vertrouwd zijn met zeden en gewoonten van land en volk. Wie daarmee ‘samenvalt’ (de letterlijke betekenis van identiteit) merkt het eigene, specifieke niet meer op. Vertrouwdheid belemmert een onthechte, heldere blik.

Terwijl de ‘volksgenoot’ onderhevig is aan de illusie dat zijn cultuur natuurlijk is, beschikt de vreemdeling over een ontnuchterend perspectief. Hij ondergaat wat wel de ‘fundamenteel antropologische ervaring’ is genoemd: het besef dat juist niets in een land of cultuur vanzelfsprekend is. Door vreemde ogen zien we het eigen land derhalve scherper en beter. Tenminste, dat is de

[p. 206]

leer. In werkelijkheid bieden uitheemse waarnemingen lang niet altijd verse inzichten. Die vreemde ogen blijken namelijk vaak al eeuwenlang min of meer hetzelfde waar te nemen. Dat kan wijzen op een ongebroken continuïteit in het Nederlandse volksbestaan, maar ook op de omstandigheid dat veel ‘waarnemingen’ helemaal niet onbevangen totstandkomen, maar gehoorzamen aan een overgeleverd stereotiep beeld van Nederland.

Vreemde ogen zien dan vooral wat zij geacht worden te zien en vreemdelingen beschikken niet over speciale inzichten. Ze praten elkaar en hun voorgangers gewoon na. Nauwkeurige bestudering van zeventiende- en achttiende-eeuwse reisverslagen, ogenschijnlijk met open oog en fris van de lever genoteerd, toonde aan dat die doorgaans geen echte waarnemingen bevatten. Ze werkten met vaste beelden en clichés, meestal van eerdere reizigers overgepend.

Zou het tegenwoordig echt anders gaan? Omstreeks 1970 verscheen in Amerika The Sky over Holland (zo herinner ik me de titel althans, maar op het internet vond ik daaronder alleen een oudere Nederlandse film), gebaseerd op een artikelenreeks in The New Yorker. Het boek deed het vaderlandse hart zwellen van trots, maar was ook een lachspiegel. Het hemelde Nederlands verdraagzaamheid en zorgzaamheid op, stak de loftrompet over de verzorgingsstaat, het vriendelijke sociale leven en onze inschikkelijkheid en properheid. Te mooi om waar te zijn, utopie, geen werkelijkheid maar beeld. Het beschreven Nederland bestond helemaal niet.

Ook het beruchte artikel in The Economist dat aan de vooravond van de meiverkiezingen in 2002 verscheen en uitbundig de lof zong van Paars en het poldermodel, paste wonderwel in deze uto-pisch-stereotyperende traditie. Dat is meteen de zwakte van het genre: er is geen midden, de vreemdeling houdt vaak slecht maat, hij verheerlijkt of gruwt. Want tegenover de utopie staat de dysto-pie, tegenover de lofzang botte afschuw, zoals midden jaren negentig het verhaal in Der Spiegel over de verloederde Frau Antje. Het gedogen ontmaskerd als keerzijde van tolerantie.

Zulke beelden hebben meestal een lange voorgeschiedenis. Het utopisch-Amerikaanse Hollandbeeld sluit aan bij de negen-

[p. 207]

tiende-eeuwse Amerikaanse idealisering van de Nederlandse Opstand als ‘voorloper’ van de Amerikaanse Revolutie, het Duitse vindt zijn oorsprong in de Duitse Verlichting. Argeloze, ge-schiedloze ‘waarnemingen’ bestaan nauwelijks. De Nederlandse teenager die na enkele maanden Verenigde Staten opmerkt dat Amerikanen aardig maar oppervlakkig zijn, denkt vast dat hij iets origineels te berde brengt, maar ventileert een eeuwenoud Europees cliché.

Gaat dat niet ook op voor de Nederlandse tolerantie, waarvan de teloorgang door toedoen van Fortuyn nu zo luide wordt beweend? Was de vermeende tolerantie van vóór Fortuyn waargenomen werkelijkheid of alleen sociaal cliché annex elitaire doctrine? De eerder aangehaalde Kuper gaf zelf in zekere zin het antwoord: ‘Het overheersende beeld van Nederland als tolerante en liberale samenleving is helemaal verdwenen.’ Precies, het beeld is verdwenen - de werkelijkheid was daar niet noodzakelijkerwijs mee in overeenstemming.

Nederland is ontegenzeggelijk veranderd, maar Fortuyn is niet de motor van die verandering geweest, hij was eerder de boodschapper. Het zijn ingrijpende maatschappelijke ontwikkelingen die gaandeweg tot politieke veranderingen leiden. In Groot-Brit-tannië wordt dezer dagen het einde van het multiculturalisme verkondigd - door Labour. Frankrijk deed het hoofddoekje in de ban. Daar hadden die landen Fortuyn echt niet voor nodig.

Maar dat vreemde ogen wel degelijk ongewoon scherp kunnen waarnemen, sprak uit de woorden over Fortuyn van de Britse ambassadeur Colin Budd in het Volkskrant-stuk: ‘Hij heeft iets gedaan dat in ieder land heel belangrijk is: de strijd aanbinden met regenten die vinden dat bepaalde onderwerpen te belangrijk zijn om aan het volk over te laten.’ Hear, hear!

15-05-2004