Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land

[p. 199]

Zalms nederlaag

Minister Zalm heeft de handdoek in de ring gegooid. Hij kondigde aan zijn verzet te staken tegen de begrotingstekorten van Duitsland en Frankrijk en de slappe reactie van de Europese Commissie op die schendingen van het Stabiliteitspact. In zijn strijd kon Zalm op weinig medestand rekenen. Over de grens, in euroland, heerste lauwheid. In Duitsland ontstond partijpolitiek gekrakeel over 's lands budgettaire ‘wangedrag’, maar Frankrijk, de andere zondaar, stemt vrijwel zwijgend toe. Ook in eigen land hield de bijval voor de minister van Financiën niet over. Zeker, hij werd netjes gesteund door de regeringspartijen, maar gaandeweg diende zich ook gêne aan over zo veel hardnekkigheid in een verloren zaak. Moet dat gedram nou? De aan lieve vrede verslaafde Nederlandse politiek gaat bij het minste of geringste teken van conflict al snel op zoek naar argumenten die de aftocht kunnen dekken.

Misschien was het sop de kool ook niet waard. Bij het sluiten van het pact is de tekortnorm van 3 procent betrekkelijk willekeurig vastgesteld. Groeit de economie straks weer, dan verdwijnen tekorten in een mum van tijd. Bovendien koerst Duitsland in de goede richting en maakt het eindelijk werk van institutionele hervormingen. Dat is uit puur technisch oogpunt belangrijker dan het vasthouden aan een omstreden norm die economisch herstel misschien eerder bemoeilijkt dan bevordert. Ook de technisch-inhoudelijke merites van het pact staan niet onomstotelijk vast. Dat wist Zalm ook, waarschijnlijk als geen ander. Zijn eenzame

[p. 200]

strijd had dan ook een belangrijker inzet. Hij wilde andermaal vastleggen dat het beheer van de euro geen politieke zaak mag zijn, naar willekeur te beslissen door Europa's machtigste landen. Samen met grote broer Duitsland zette Nederland zich daar indertijd voor in en zo was het afgesproken.

De euro zou bewaakt worden door een politiek onafhankelijke Europese Centrale Bank en beschermd door een Stabiliteitspact, dat grote landen dezelfde begrotingsdiscipline oplegt als kleine. Het belang van Nederland bij deze arrangementen is duidelijk. Als kleine, relatief machteloze Europese mogendheid heeft het baat bij beslismechanismen waarin niet macht de doorslag geeft, maar een ander beginsel. Liefst het recht, maar beleefde omgangsregels - eventueel deskundigheid - zijn ook al heel wat. Rechtsregels beschermen kleine landen tegen het natuurlijke overwicht van de grote. Het recht is de macht der zwakken.

Vandaar Nederlands gepassioneerde steun voor het Stabiliteitspact. Dat hield de belofte van regelgebonden beheer van de euro in - en daarmee van Nederlandse (mede)zeggenschap. Dat is ook de kern van Nederlands Europese stellingnamen: als het even kan geen politiek, geen macht, geen gevecht met blote handen, maar regels, regels, regels. Alleen dan delft een klein land niet eeuwig het onderspit. Het Stabiliteitspact maakte deze belofte waar, tenminste zolang de macht zich ervoor inzette. Dus: zolang Duitsland hechtte aan het strikt handhaven van begrotingsdiscipline. Minister van Financiën én csu-leider Theo Waigel, samen met Gerrit Zalm inspirator van het pact, was daar ooit de compromisloze pleitbezorger van. Maar diens budgettaire gestrengheid was natuurlijk net zomin een onthecht, wetenschappelijk standpunt als de toegeeflijkheid van de huidige spd-minister van Financiën Hans Eichel. Steeds ging het om politiek, om macht.

Het verschil is dat de Duitse politiek eerst in het Nederlandse straatje paste en nu niet meer. Zalms verbeten aanhankelijkheid aan het Stabiliteitspact is desondanks begrijpelijk en strekt hem tot eer. Maar intussen moet ook worden vastgesteld dat het illu-siepolitiek is gebleken. Samen met Waigel stampte Zalm lekker

[p. 201]

toen het pact werd opgesteld. Nederland dacht invloed te hebben. Een misverstand, want in laatste instantie telt in Europa niet wat is afgesproken, zo blijkt, maar alleen de macht. Daarom is Zalms retirade meer en ernstiger dan een persoonlijke nederlaag. Zonder twijfel heeft Zalm politieke taxatiefouten gemaakt, maar hij was allesbehalve onredelijk, integendeel. Hij beriep zich met recht en reden op schijnbaar degelijke afspraken.

Nee, ‘onredelijk’ is dat de Europese Unie geen middelen heeft om machtige leden, in naam soevereine staten, te dwingen zich aan de regels te houden. Dat zo zijnde, volgen zij als dat zo uitkomt zonder scrupules de logica van de macht. Ze zullen dat ook blijven doen. Nederland is daarop telkens niet bedacht. De gang van zaken rond het Stabiliteitspact is exemplarisch. Onverbeterlijk legalistisch, blijven we rekenen op het recht en zijn we beteuterd als we op machtspolitiek stuiten.

De Unie zal al met al nooit een federatie worden, maar een ‘bond’ van min of meer soevereine staten blijven. Nederland dient daar ook naar te handelen. Dat betekent: vasthouden aan wat er nog aan soevereiniteit rest. Zoals het is gegaan met het Stabiliteitspact - soevereiniteit opgeven waar machtiger landen dat uiteindelijk niet doen - moet het niet weer gaan. Zalms nederlaag is ergens goed voor, als die het eurorealisme in Nederland stimuleert en het land pas op de plaats laat maken. Een Europese Grondwet kan bijvoorbeeld best wachten. Eerst maar eens de oostelijke uitbreiding verwerken en de gevolgen daarvan voor de machtsverhoudingen in de eu. Daarna een bijpassende en sobere Grondwet - zonder illusiepolitiek.

22-11-2003