Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land

[p. 182]

De laatste staat

Niet het geringste gevolg van ‘11 september’ is dat het land dat traditioneel zo gekant is tegen ‘big government’, na die vernietigende aanslagen de staat aanmerkelijk heeft versterkt. De Amerikaanse regering besloot dat de territoriale veiligheid grote, zo niet ultieme prioriteit moest krijgen. President Bush verklaarde de oorlog aan het terrorisme, viel Afghanistan binnen teneinde de Taliban uit te schakelen en Irak om een tirannie-met-massavernietigingswapens te verdrijven.

Ook binnenslands is het niet bij voornemens gebleven. Wetten zijn aangescherpt, nieuwe wetten op komst, veiligheidsregimes verzwaard. Onder druk van de Verenigde Staten trekken ook andere landen, waaronder Nederland, de teugels strakker. Deze mobilisatie omwille van Amerika's veiligheid heeft in twee jaar tijds het nieuwe ministerie van Homeland Security voortgebracht, terwijl de federale overheid met een miljoen employés groeide. De Verenigde Staten bouwen aan een sterke staat - het heeft veel weg van de ironie van de geschiedenis. Toch is het niet echt vreemd. Het is een Europese misvatting dat de staat in Amerika slechts een geringe rol speelt in het publieke leven. In werkelijkheid zijn staat en staatsinstellingen heel prominent aanwezig. De federale regering doet zich overal gelden.

Symbool van het hogere bestuur zijn de federal buildings in de grote steden. De autobom in Oklahoma City van de rechtse autonoom Timothy McVeigh had dan ook zo'n gebouw tot doelwit. Naast die federale kolos bevinden zich downtown meestal ook mo-

[p. 183]

numentale gebouwen van de staat en de gemeente, vaak in de geijkte neoklassieke ‘overheidsstijl’, met zuilen en timpanen. De klassieke Oudheid inspireerde de jonge Amerikaanse republiek in institutioneel én architectonisch opzicht. Maar die monumentale overheidsgebouwen zijn niet bedoeld om burgers te kleineren of te imponeren. Het zijn de tempels van de democratie, neergezet tot meerdere eer en glorie van het soevereine volk, de uiteindelijke heerser in een democratische republiek. De Amerikaanse staat is, anders dan de Europese, nooit een Obrigkeitsstaat geweest van boven het volk geplaatste gezagsdragers. Nee, de staat dat zijn wij, de burgers, we the people, terwijl de staat, ook de democratische, door Europeanen nog veelal gezien wordt als het domein van ‘de anderen’.

De staat in Amerika is een instrument van zelfbestuur en democratische dwang. Dat weet elke potige politieman, maar ook elke automobilist die het waagt een verkeersovertreding te begaan. De macht van gewone burgers blijkt ook uit de juryrechtspraak en - meer nog - uit het voortbestaan van de doodstraf. De staat, de soeverein, kan beschikken over leven en dood. Ook in de oorlog. Waar het naoorlogse Europa de verzorgingsstaat nodig had om de gewone man een vaderland te bieden, doen de vs het grotendeels zonder: de staat zelf is het vaderland, Amerika de ideologie. Het werkt. De bereidheid van Amerikaanse citizen soldiers om voor dat vaderland aan verre kusten te sneuvelen is weliswaar afgenomen, maar voor de territoriale verdediging lijkt geen offer te groot. Zou er één land ter wereld zijn waar public servants dezelfde risico's hadden genomen als de New Yorkse brandweer op 11 september 2001 deed?

Van jongs af leren Amerikaanse staatsburgers dat zij beducht moeten zijn voor een politieke klasse die ‘het volk’ van zijn soevereiniteit berooft. Dit verklaart de wijdverbreide angst voor big government. Maar diezelfde angst voor verlies van soevereiniteit leidde na ‘11 september’ tot het bijna panisch versterken van de staat. Een sterke staat moet de Amerikaanse soevereiniteit beschermen, veiligheid bieden, het land behoeden voor vreemde tirannen. De Verenigde Staten, vijftien jaar geleden pionier van

[p. 184]

reinventing government, het ‘heruitvinden’ van de toen te grote, pover presterende overheid, is nu onverhoeds doende de staat opnieuw uit te vinden. Betekende het einde van de Koude Oorlog het genadeschot voor big government, de oorlog tegen het terrorisme is het startschot voor een hernieuwde ontplooiing van de soevereine staat.

Althans in de Verenigde Staten. Europa, de eu voorop, gaat voort op de weg van staatsontmanteling en soevereiniteitsverlies. Het zijn volstrekt tegengestelde projecten, het Amerikaanse en het Europese. Zo bekeken zijn de irritaties, en erger, tussen de Verenigde Staten en de Europese Unie sinds ‘11 september’ alleen maar logisch. De vraag is welk project de toekomst heeft. Voeren de vs, net als Sparta in de Oudheid, een achterhoedegevecht? Negeren zij een wereld waarin landen op ieder gebied steeds afhankelijker van elkaar zijn geworden en, op zichzelf aangewezen, nog maar tot bar weinig in staat? Dat is de utopie van postnationale interdependentie die wordt gekoesterd in de steeds minder soevereine lidstaten van de eu, die zich een nieuw Athene wanen.

Het zou een fascinerende rolomkering betekenen. De vs een introverte reus, een klassieke ‘landmacht’ op het Amerikaanse continent, gemilitariseerd, een nieuw Rijk van het Midden als het ware. De eu naar buiten gericht, gedemilitariseerd en ‘ontstate-lijkt’, een verdikking in een netwerk van afhankelijkheidsrelaties. De vraag is welk ‘model’ de grootste overlevingswaarde - en concurrentievoordelen - heeft: het wantrouwige Amerikaanse of het goedgelovige Europese? Een verwante, even brandende vraag: wat moeten we met de massieve Europese verzorgingsstaten? Kunnen die de ontstatelijking wel overleven?

13-09-2003