Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land

[p. 179]

Geschiedenis als privilege

De snelheid waarmee de Verenigde Staten de oorlog wonnen heeft vriend en vijand verbluft. Bagdad viel al toen de ‘leunstoel-generaals’ net weer goed waren gaan zitten voor een opwindende stadsoorlog. Hup, daar bungelde Saddam. Maar het zal heel wat meer tijd vergen om de consequenties van deze oorlog goed tot ons door te laten dringen.

Op het eerste gezicht lijkt er een mooie toekomst weggelegd voor de ‘humanitaire oorlog’. Kosovo en Afghanistan wezen al in dezelfde richting. De kosten in mensenlevens van dit nieuwe type oorlog, hoewel absoluut niet te verwaarlozen, blijken betrekkelijk laag. Al met al duurt de hete fase niet veel langer dan een maand. In veel landen vinden de media het na een week al welletjes, maar de ‘kenner’ weet ondertussen dat het ietsje langer duurt. ‘Pas’ na enkele weken breekt er iets bij de tegenstander - Serviërs, Taliban, Republikeinse Garde. Dan is het gedaan.

De drempel om zo'n ‘kleine’ conventionele oorlog te beginnen is lager dan voorheen. De redenen liggen voor de hand. De politieke alleenheerschappij van de Verenigde Staten na de Koude Oorlog is er een van. Die unipolaire wereld kent geen strategisch tegenwicht of atomaire afschrikking meer. Daarnaast beschikken de vs over een kolossaal militair overwicht en superieure wapensystemen. Het relatief geringe dodental dat van een en ander het gevolg is, werkt eveneens drempelverlagend. Bovendien bouwt de Verenigde Staten met elke nieuwe oorlog aan een steeds grotere voorsprong in ervaring. Niemand kan daar straks nog aan tippen.

[p. 180]

Drempelverlagend is misschien ook dat de humanitaire oorlog niet alleen meer door Amerikaanse neoconservatieven wordt gepropageerd. Ook invloedrijke delen van politiek links in het Westen staan er niet afwijzend tegenover. Dat gold al voor de Kosovocampagne, het gaat ook op voor Irak. Bill Clinton is vóór de oorlog. Labour is er goeddeels vóór. Mient-Jan Faber, boegbeeld van de massale ‘vredesbeweging’ in de jaren tachtig, wilde weliswaar liefst instemming van de Veiligheidsraad, maar voor het overige: vóór. Deze ‘oorlogspartijen’ vormen nu een monsterverbond en bedienen zich van identieke of nauw verwante argumenten. Ze willen despoten verjagen, een eind maken aan humanitaire wantoestanden, mensenrechten brengen, democratie vestigen. Uitersten raken elkaar in een gedeeld maakbaarheids-geloof.

Verschillen zijn er ook. De ‘neocons’ hebben niets op met internationale organen als de vn, die zij beschouwen als een overblijfsel van een voorbije tijd en een vervallen orde. Krijgshaftig links is meer legalistisch en hecht doorgaans aan ordentelijk multilateralisme. Tot veel meer dan incidentele gelegenheidscoalities zal het daarom wel niet komen. Maar toch. De somberaars aan weerszijden van de oceaan over de niet meer te overbruggen kloof in het Atlantisch bondgenootschap vinden dat het er niets toe doet. Als de Amerikanen hun zinnen erop hebben gezet, doen ze het toch, dan telt niet wat de rest van de wereld vindt. Maar waar de een het einde van het ‘Amerikaanse tijdperk’ ontwaart, zien anderen de dageraad van Amerikaans ‘democratisch imperialisme’.

De oppermachtige Verenigde Staten kunnen veel, maar kunnen de vs (of kan de internationale gemeenschap) ook in een land als Irak duurzaam democratie vestigen? Democratie vergt een stabiele staat. Stabiele staten hebben een ‘lotsverbonden’ bevolking, die een verleden en belangrijke ervaringen deelt, hebben een onomstreden territorium en sterke instellingen. Vrijwel alle stabiele staten hebben een lange wordingsgeschiedenis gekend. Krachtige heersers speelden daarin een rol. Zij vestigden rijken, bepaalden in oorlogen de grenzen, onderwierpen weerbarstige

[p. 181]

volkeren aan het centrale gezag, verdreven rivalen, stichtten steden, creëerden nationale instituties en symbolen. Staatsvorming is geen zachtzinnig proces: het gebeurde vrijwel altijd met harde hand. Zonder oorlog geen staat. Op den duur leidde die historische worsteling dan tot het geweldsmonopolie van de staat en tot interne vrede.

Irak bestaat daarentegen nog maar net, korter dan een eeuw. Onder leiding van een ‘historische’ bruut stond het als staat nog in de kinderschoenen. Die bruut is nu verdreven, maar had het geweldsmonopolie gevestigd, onderwierp opstandige volkeren (‘de staat vormt de natie’), bouwde instituties, ziekenhuizen en universiteiten, legde proefondervindelijk de grenzen van zijn rijk vast. Hij beroofde zijn bevolking, schond mensenrechten en vertrapte rechten van minderheden. Zijn militaire avonturisme leidde tot afschrikwekkende tegenmaatregelen, waardoor Saddam Hoesseins conflicten met zijn buurlanden in principe gestabiliseerd hadden kunnen raken. Met harde hand was hij zo bezig van een gemankeerde kunststaat een echte mogendheid te maken. Door de Amerikaans-Britse interventie is dat proces abrupt afgebroken en heeft Irak niet langer de kans deze ‘klassieke’ staatsvormingsprocessen verder te doorlopen.

Is het mogelijk de geschiedenis als het ware over te slaan en democratie van buitenaf op te leggen? Kan uit zo'n opgelegde orde ooit een stabiele, zelfbewuste en krachtige staat voortkomen? En zo nee: houdt dit dan in dat ‘statehood’, met alle voordelen van dien, alleen is weggelegd voor ‘historische’ landen die nog zonder internationale pottenkijkers over de vloer het zwaard konden hanteren? Is geschiedenis het ultieme privilege geworden van de gevestigde mogendheden? Irak wordt een fascinerend laboratorium voor de neocons. En de Irakezen.

12-04-2003