Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land

[p. 176]

How to manage the boss

Oorlog lost niets op. Het is een populair gezegde onder de talloze vredesapostelen die de wereld altijd weer telt. Bovenal is het een cliché van het protest, van de eredienst van schone gewetens en dito handen. Oorlog lost niets op. Misschien. Maar oorlog heeft in de regel een geweldige impact en brengt immense politieke en maatschappelijke veranderingen teweeg. We hoeven maar te denken aan ‘onze’ Tachtigjarige Oorlog, aan de vrede van Münster en de geboorte van de Europese natiestaten. Of, in een later tijdperk, aan de ‘bevrijdende’ napoleontische oorlogen of de Eerste Wereldoorlog, een verscheurende krijg die bijna terloops ook grote wereldrijken vernietigde. Daaronder het Osmaanse, dat in tal van stukken uiteenviel: Irak was er een van.

Tot in onze dagen doet zich de loodzware politieke, sociale en morele invloed van de Tweede Wereldoorlog gevoelen. En nog heel recent werden de Joegoslavische delingsoorlogen beëindigd door, hoe had het anders gemoeten, een oorlog. Vrijwel iedereen is tegen oorlog. Tegelijkertijd lijkt de mensheid niet goed zonder te kunnen. Oorlogen vervullen kennelijk functies die ‘gewone’ politieke processen niet weten te bewerkstelligen. Oorlog sticht staten, verdrijft tirannen, brengt politieke leiders voort, disciplineert burgers, introduceert democratie, bevordert emancipatie, schudt samenlevingen op, smeedt internationale coalities en allianties - maar kan evengoed het tegendeel van dit alles opleveren.

Oorlog ordent de wereld. Preciezer: sterke staten ordenen de

[p. 177]

wereld, staten met machtswil en een krijgsmacht van gewicht, met bovenregionale of mondiale belangen en een grensoverschrijdend verantwoordelijkheidsbesef. Zonder dergelijke landen zou in grote delen van de wereld onbeheersbare chaos optreden. Het is een misverstand te denken dat internationale instituties die rol kunnen vervullen. Een instelling als de vn is alleen maar effectief als een sterke lidstaat zich als aannemer opwerpt, dan wel de volkerenorganisatie voor zijn karretje weet te spannen. De vn waren machteloos in Joegoslavië, totdat de Verenigde Staten zich er, vaak nogal hardhandig, mee gingen bemoeien - ook zonder vn-mandaat.

Velen hechten aan de idee van een internationale rechtsorde, aan multilateralisme in plaats van (Amerikaans) unilateralisme, aan het volkenrecht in plaats van het recht van de sterkste, aan recht in plaats van macht. Maar recht vergt macht en macht is iets wat vooralsnog vrijwel uitsluitend ‘unilateraal’ voorhanden is. Macht bestaat in de relatie tussen staten of allianties van staten, en berust niet bij internationale organisaties. Machtsontplooiing gaat, gelegitimeerd of niet, vrijwel altijd vooraf aan het vestigen van een rechtsorde.

Ook wie tegen deze Irak-oorlog is, zal de tekortkomingen van het multilateralisme onder ogen moeten zien en tevens dienen te erkennen dat de tegenstelling tussen unilateralisme en multilateralisme nogal vals is. De wapeninspecties in Irak, bijvoorbeeld, gebeurden keurig netjes onder auspiciën van de vn, maar waren er nooit gekomen zonder het drijven en dreigen van de Amerikanen.

Het is niet de vraag of Amerika de oorlog wint en Saddam Hoessein verdwijnt. De vraag is veeleer hoe de oorlog tegen Irak de wereld ordent en de internationale verhoudingen beïnvloedt. Dat hangt mede af van het verloop van de oorlog, van de snelheid waarmee het regime valt, het aantal slachtoffers, de reacties in het Midden-Oosten. Naar alle waarschijnlijkheid versterken de Verenigde Staten hun exclusieve positie als supermacht én laatste soeverein: het enige land dat in internationale aangelegenheden nog grotendeels autonoom handelt.

[p. 178]

Daarmee blijven de Verenigde Staten, hoe unilateraal het land zich ook gedraagt, hoeksteen van de internationale orde. Misschien is dat niet altijd helemaal ‘onze’ rechtsorde, toch zou de opgave voor de ‘internationale gemeenschap’, Europa voorop, niet moeten bestaan in het bestrijden van Amerika en de ‘geallieerden’ Groot-Brittannië en Australië (fascinerend om te zien hoe deze Angelsaksische as nog altijd werkzaam is). Verstandiger is het om de machtsontplooiing van die sneuvelbereide naties in principe als positief op te vatten, haar te aanvaarden en zo mogelijk te steunen, aan te vullen en bij te sturen. Dit komt neer op: ‘How to manage your boss’. De hoofdregel van dit ragfijne spel luidt: de machtsvraag is niet aan de orde, we erkennen de baas. Het gaat er dan om een draaglijke en lonende relatie met die ‘baas’, de vs, te onderhouden.

Het probleem van Europa is niet dat de vs plotseling bazig zijn geworden, dat waren zij ook vaak genoeg in de jaren van de Koude Oorlog. Wat Europa parten speelt, is dat het eigenlijk niet langer een ‘baas’ verdraagt. Meer en meer heeft de eu zich ontpopt als een project dat de Verenigde Staten naar de kroon moet steken. ‘The old country’, zoals Amerikanen lang voor Donald Rumsfeld al zeiden, ziet zichzelf steeds minder als onderdeel van een Europees-Amerikaanse belangen- en waardengemeenschap en meer en meer als rivaal van de vs.

Voor Nederland, zowel Europees als Atlantisch georiënteerd, is dit een ernstig buitenlandpolitiek probleem geworden. In de huidige crisis is het kabinet er echter in geslaagd om, bekwaam maar wat laf, de kerk in het midden te houden. Voldoende Europees, overhellend naar Amerika. Nederland kan zijn baas best aan.

22-03-2003