Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land

[p. 152]

Emancipatie volgens Hirsi Ali

Eind 2003 namen enkele vvd-prominenten verontwaardigd afstand van de nieuwe koers die de liberale Kamerfractie heeft gekozen inzake het bijzonder onderwijs. Verontrust over de opkomst van een islamitisch zuiltje - straks wellicht een hele zuil - keert de fractie zich onder aanvoering van het radicaal-seculiere lid Ayaan Hirsi Ali tegen de onderwijsvrijheid zoals die sedert de Pacificatie van 1917 wordt beleden en gepraktiseerd.

Wat de opstelling van haar critici enigszins potsierlijk maakt, is dat de door hen gewraakte ‘nieuwe’ koers van Hirsi Ali helemaal niet zo nieuw is, maar juist het traditionele liberale standpunt vertegenwoordigt. Niet Hirsi Ali loochent liberale beginselen, maar Nel Ginjaar-Maas, oud-staatssecretaris van Onderwijs en kopvrouw der prominenten. Volgens hen staat het Nederlandse liberalisme vanouds voor de vrijheid van onderwijs en verkwanselt de huidige vvd die mooie liberale erfenis.

Het klinkt logisch - vrijheid en liberalisme horen immers onverbrekelijk bij elkaar - maar het is niettemin in strijd met de historische feiten. In de Nederlandse context hield en houdt vrijheid van onderwijs in: vrij van de overheid. Begin vorige eeuw kreeg de gereformeerde Vrije Universiteit niet die naam omdat daar liberale vrijheidsbeginselen aan strengchristelijke studenten onderwezen gingen worden, maar omdat die universiteit vrij zou zijn van (liberale) staatsbemoeienis.

De gereformeerden verzetten zich (net als hervormden en katholieken) tegen de seculiere staat. In de negentiende eeuw had-

[p. 153]

den verlichte burgers van Nederland een politiek-bestuurlijke eenheid gemaakt, beperkten zij de macht van de Koning, voerden de scheiding van kerk en staat door, en schiepen constitutionele, rechtsstatelijke en gaandeweg ook democratische verhoudingen. Natievorming maakte deel uit van dit project. Tegenover het particularisme van de confessionele volksdelen stelde de liberale burgerij de natie. Ongedeeld openbaar onderwijs was nodig om een minimum aan gemeenschappelijkheid te vestigen. De school als leerschool der democratie en tehuis van het nationale en algemene. Compleet met vaderlandslievende bombast propageerden de liberalen ‘een zeker idee van Nederland’.

Van die liberale openbare school, bezield door neutrale ‘christelijke en maatschappelijke deugden’, maar wars van geharnast antiklerikalisme of republicanisme, moest het georganiseerde christendom niets hebben. Na een campagne van tientallen jaren bezweek de idee van universeel openbaar onderwijs onder de aanzwellende confessionele macht. De Pacificatie beslechtte het pleit. Ook bijzondere scholen worden sindsdien door de staat bekostigd. Het openbaar onderwijs verviel snel van meerderheids- tot minderheidssysteem. Bovendien raakten de verhoudingen bevroren. Ook de ontkerkelijking heeft daar niets aan veranderd. De kerken liepen leeg, maar het confessionele onderwijs liet geen veer.

Bijzondere scholen bestaan omdat zij bestaan (en dus gefinancierd worden), niet omdat ouders per se bijzonder onderwijs willen voor hun kinderen, zoals oud-onderwijsminister en -socioloog Van Kemenade begin jaren zeventig al constateerde. Maar zij bestaan ook omdat de politiek in Nederland zich bij het feit van hun bestaan en voortbestaan heeft neergelegd. Dit geldt evenzeer voor vvd als PvdA. Onder Paars werd enkele keren hardop nagedacht over de nadelen van bijzondere scholen. Zij zouden de opkomst van zwarte scholen in de hand werken. Niet PvdA of vvd sprak zich hierover uit, maar d66-minister Van Boxtel, belast met Integratie en Grote Steden. Voor PvdA en vvd gold de onderwijsvrijheid niet langer als een bedreiging van het seculiere karakter van de staat, maar meer en meer als een belangrijke Nederlandse verworvenheid.

[p. 154]

De vvd had begin jaren tachtig zelfs haar traditionele loyaliteit aan de openbare school officieel verruild voor neutraliteit. Openbaar of bijzonder - voortaan was het haar om het even. De reden voor die stap was de sluipende politisering van de openbare school door toedoen van militante onderwijzers en halfhartige gemeentebesturen. Onder meer het onderwijsprotest tegen neutronenbom en kruisraketten, dat zich niet ontzag kinderen voor politieke karretjes te spannen, was de vvd een doorn in het oog.

Hirsi Ali breekt dus niet met de traditioneel liberale politiek, maar herstelt die. Gesteund door vvd-fractieleider Van Aartsen voert zij de partij terug naar haar negentiende-eeuwse gedachtegoed. Net als indertijd maakt natievorming deel uit van het programma. Dat is niet toevallig. Immigratie en Europese integratie hebben het toch al zwakke ‘idee van Nederland’ verder gerelativeerd. Maar intussen moet wel een heel nieuw volksdeel - het islamitische - deel gaan uitmaken van de Nederlandse natie.

Hirsi Ali's republicanisme staat te boek als on-Nederlands. In werkelijkheid voegt zij zich echter in een respectabele vaderlandse traditie. Wat haar opbreekt is de voorbije confessionele eeuw, die de Nederlandse politiek ervan heeft weten te overtuigen dat emancipatie bij voorkeur groepsgewijs moet gebeuren: in eigen kring. Net als de vroege liberalen hecht zij echter aan individuele emancipatie - de eigen kring is vaak vooral een gevangenis. Waarschijnlijk legt Hirsi Ali's negentiende-eeuwse moderniteit het af tegen het twintigste-eeuwse communitarisme van PvdA en cda: eerst de groep dan het individu. Gebleken is dat het allebei kan. De niet te beantwoorden vraag is of dat ook voor het islamitische volksdeel opgaat. Met een verbod op het hoofddoekje geeft republikeins Frankrijk aan daar maar weinig fiducie in te hebben. Dat land kende dan ook geen confessionele eeuw.

20-12-2003