psychoanalyse en (in veel mindere mate) de semiologie à la Barthes - denkwijzen die intussen grotendeels uit het intellectuele leven zijn gebannen.
Wie dat betreurt, laadt de verdenking op zich duistere, onwetenschappelijke theorieën te propageren, waarvan de mensheid zich inmiddels gelukkig heeft bevrijd. Maar het gaat mij niet om de restauratie van een geloofs- en heilsleer. Wat er intellectueel en moreel ook mag mankeren aan hun nalatenschap, de kritische blik van Marx en Freud is nog altijd van groot nut om gespitst te blijven op het maskeren en ontkennen van belangen en op - vaak verborgen - motieven voor ons handelen. Het prijsgeven van geoefende scepsis, waarin marxisme en psychoanalyse lange tijd voorzagen, heeft ons intellectueel niet weerbaarder gemaakt - eerder naïever en goedgeloviger. Wie zich vervolgens (haast onvermijdelijk) door de wereld bedrogen voelt, vlucht veelal in cynisme en ressentiment. Terwijl scepsis het politiek-maatschap-pelijke debat voedt, bederft cynisme iedere discussie. In de plaats van gepolijste scepsis en geraffineerde ‘ontmaskering’ trad verhullende, verdoezelende politieke correctheid. We mogen eigenlijk helemaal niet meer achter het mombakkes van de alledaagse werkelijkheid loeren, maar moeten alles en iedereen op voorhand ‘respect’ betuigen.
Mythologieën bevat een indrukwekkend stuk over The Family of Man, een Amerikaanse fototentoonstelling die midden jaren vijftig Noord-Amerika en Europa veroverde. Barthes ontwaart erin de ‘dubbelzinnige mythe van de menselijke “gemeenschap”, die als voorwendsel dient voor een groot deel van ons humanisme’. De makers laten enerzijds exotische diversiteit zien, maar goochelen tevens ‘uit al die verscheidenheid een eenheid te voorschijn’ die suggereert dat alle mensen eenzelfde ‘natuur’ hebben: ‘Het komt er natuurlijk op neer dat men uitgaat van een menselijke essentie, en zo sluipt dan ook God binnen in onze expositie.’ Dat is nog eens andere koek dan de verbloemende taal van het hedendaags multiculturalisme. Dergelijke nieuwe mythes mogen vrijwel ongehinderd cultuur als natuur afschilderen en het bestaande als vanzelfsprekend en onontkoombaar, teneinde de sociale