Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land

[p. 143]

Uitzondering Nederland

Midden jaren zestig was Martin Luther King hier te lande net zo'n held als Mandela nu. Christen, ‘neger’, zoals beschaafde lieden nog zeiden, retorisch begaafd, charismatisch, bestrijder van rassensegregatie, geweldloos, televisiegeniek. King was onweerstaanbaar, een fetisj van het ‘progressieve’ levensgevoel dat toentertijd in de steigers stond. Het discriminatieverbod was prominent onderdeel van die nieuwe gezindheid. Daarin vloeiden verschillende ‘sensibiliteiten’ samen: een allergie voor ongelijkheid, solidariteit met onderdrukten in verre landen, een zekere xenofilie ook - en grote argwaan jegens de Verenigde Staten. Dat had met ‘kapitalisme’ te maken en met de oorlog in Vietnam, maar ook met het racisme dat in Amerika heerste.

Bij deze vooruitstrevende mentaliteit voegde zich de neiging om er ook luide uiting aan te geven. Het ging tot de politieke mores horen om je menslievende opvattingen niet onder stoelen of banken te steken. Dus demonstreerden we - het grootstedelijke milieu van scholieren, studenten en andere progressieve krachten - tegen rassenwaan en segregatie. Ik herinner me onder meer een verregende protestmars tegen de dreigende executie van een jonge, zwarte Amerikaan. Achter indrukwekkende spandoeken liep een behoorlijke stoet, al leuzen scanderend, door het centrum van Amsterdam. Het morele gelijk was zonneklaar aan onze zijde.

De moord op King, kort daarop, was meer dan een eenmalige, schokkende gebeurtenis. Het was veeleer een bevestiging van het

[p. 144]

fundamenteel racistische karakter van de Verenigde Staten. Formeel-juridisch was de rassensegregatie daar dan wel opgeheven, feitelijk bestond die nog altijd, en zeker niet alleen in het vanouds racistische Zuiden. Amerika's steden kenden nog altijd getto's met geheel zwarte scholen; en blanke wijken en voorsteden met al even totaal blanke scholen.

Het gaat niet aan om met terugwerkende kracht de spot te drijven met die uitingen van gevoeligheid voor discriminatie. Wat het recente revisionisme van de jaren zestig ook waard is, het wast niet weg dat de naoorlogse generatie de historische verdienste toekomt stelling te hebben genomen tegen een lange traditie van racisme, waarin ‘de ander’ werd voorgesteld als wezenlijk anders - en vooral minder. Uit de Tweede Wereldoorlog trokken de babyboomers de dwingende les dat alle leden van The Family of Man principieel gelijk zijn en als gelijken behandeld dienen te worden.

Ook bijna veertig jaar later is dit nog altijd het redelijke en fatsoenlijke standpunt. Des te verwonderlijker en verontrustender dat de huidige heersers van Nederland, diezelfde babyboomers, de jongens en meisjes die alles beter zouden doen, zo goed als zwijgen nu Nederland met vergelijkbare kwalen is behept als destijds de vs. In Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht wordt niet alleen steeds meer gescheiden gewoond, die steden kennen ook feitelijk gesegregeerd primair en secundair onderwijs: volledig zwarte scholen, gemengde scholen met in meerderheid ‘zwarte’ leerlingen, volledig witte scholen.

Deze toestand is niet het gevolg van een ongelijkheidsideologie. Maar ter vergoelijking ervan vallen wel klassieke ‘segregatio-nistische’ dooddoeners te beluisteren uit de monden van progressieve politici. De grondwettelijk verankerde onderwijsvrijheid heet ieder ingrijpen te beletten: we kunnen er niets aan doen. Ook zou ‘zwart’ of ‘wit’ er niet echt toe doen, zolang scholen maar goed zijn. Bravo, maar dit komt toch echt overeen met het motto van het Amerikaanse segregationisme: gescheiden maar gelijk (‘seperate but equal’). Kennelijk vindt de politiek dominante babyboomgeneratie niet de feitelijke toestand bepalend

[p. 145]

voor een morele veroordeling, maar de bedoelingen erachter. Zo streng als zij de Amerikaanse rassensegregatie en de Zuid-Afrikaanse apartheid veroordeelde, zo mild denkt zij nu over Nederlands onbedoelde apartheid. Moreel beslissend zijn klaarblijkelijk (onze) goede intenties.

De onderwijsapartheid, onlangs scherp in kaart gebracht door het Amsterdamse Kohnstamm Instituut, lijkt ook geen afbreuk te doen aan het zelfbeeld van de babyboomgeneratie. Men beseft blijkbaar niet dat het ontstaan van een stelsel van zwarte en witte scholen het definitieve einde betekent van de ‘jaren zestig’-overtuiging dat Nederland een uitzondering is, buiten het kwaad staat, een moreel baken is in een duistere wereld. Dat aloude ex-ceptionalisme werkte in de jaren negentig nog sterk door in Nederlands onevenredig royale opname van asielzoekers. ‘Dat komt doordat Nederlanders aardiger zijn,’ analyseerde een prominente beleidsmaker eens. Maar dat exceptionalisme is, hoe men het ook wendt of keert, niet te verzoenen met de nieuwe onderwijs-apartheid. De morele betekenis daarvan valt niet te negeren.

Ook wij blijken geneigd tot alle kwaad, maken deel uit van de menselijke conditie, kunnen lelijke dingen niet zomaar tegengaan. Daarom past ons dat nog altijd sluimerende gevoel van morele superioriteit niet. Deemoed en praktische zin zijn meer op hun plaats. Broodnuchter dient Nederland de lastige feiten van een in naam multiculturele samenleving onder ogen te zien, de dilemma's en kansen. Roekeloos multiculturalisme op grondslag van Nederlands vermeende uitzonderlijkheid is uit den boze. Een ontspannen smeltkroes dient zich niet aan, eerder vormen van etnische stratificatie. Dergelijke feiten trekken zich weinig van moraal aan, zo is weer gebleken. De verheven moraal van de babyboomers is vooral nuttig geweest in de machtsstrijd met hun voorgangers, zo'n dertig jaar geleden.

06-09-2003