Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land

[p. 135]

V Een niqaab is geen chador

[p. 137]

Een niqaab is geen chador

Hoe gaan landen met nieuwkomers om? Het patroon verschilt opvallend van land tot land, als uitvloeisel van uiteenlopende historische achtergronden en nationale eigenaardigheden. In de psychologie was ooit de - inmiddels verlaten - recapitulatietheorie in zwang: de ontwikkeling van het individu volgt, van conceptie tot volwassenheid, de evolutie van de soort. Iets dergelijks lijkt zich voor te doen bij de opname van niet-westerse immigranten in de westerse wereld. Landen recapituleren daarbij eerdere ervaringen.

In de Volkskrant (Reflex) van 8 mei 2003 merkte de fameuze Amerikaanse socioloog Richard Sennett op: ‘Mijn indruk is dat jullie het multiculturalisme veel te cultureel maken.’ Sennett heeft gelijk. ‘Cultuur’ is het allesoverheersende begrip geworden in het Nederlandse denken en discussiëren over immigratie en integratie. Ten onrechte, want die kwesties kunnen veel beter door de bril van de economie worden bekeken. Veruit de beste inburgerings-cursus is nog altijd deelneming aan de arbeidsmarkt. Vrijwel alles wat voor nieuwkomers wenselijk wordt geacht - maatschappelijke participatie, kennis van taal en samenl eving, emancipatie, een vliegende start voor de volgende generaties - hangt natuurlijkerwijs met werken samen of vloeit er als vanzelfsprekend uit voort. Met alleen ‘cultuur’ is dat allemaal niet te bereiken, met ‘economie’ wel.

Cultuur is bovendien een nogal onprecies begrip, dat steeds van betekenis verandert. Vroeger, vóór het multiculturalisme, stond

[p. 138]

‘cultuur’ nog resoluut tegenover ‘natuur’ en was het iets wat zich - in tegenstelling tot natuur - leende voor verandering. Daarom was de vraag ‘cultuur of natuur?’ van belang. Intelligentie bijvoorbeeld, wordt die nu bepaald door nature of nurture (omgeving, opvoeding)? Hoe meer cultuur, zo was het idee, hoe plastischer, hoe meer natuur, hoe minder kneedbaar. Die kneedbaarheid is grotendeels uit het cultuurbegrip verdwenen. Cultuur is nu eerder een ongenaakbare essentie, waar we niet aan kunnen of mogen komen. Cultuur-nieuwe-stijl hangt innig samen met religie (niet zelden is ‘cultuur’ een eufemisme voor ‘islam’) en de heilige graal der identiteit - tegenwoordig al evenzeer een vaststaand, gesloten, bijkans aangeboren ‘gegeven’. Heilig, onveranderbaar, alleen met een kniebuiging van diep respect te bejegenen.

In deze opvattingen klinkt de recente Nederlandse geschiedenis door. Nederlanders ‘maken het multiculturalisme veel te cultureel’, omdat dit de manier is waarop we politieke problemen en problemen van het samenleven hebben geleerd op te vatten en te definiëren. Religieus-levensbeschouwelijke ‘volksdelen’ (katholieken, protestanten, socialisten en liberalen) moesten de voorbije anderhalve eeuw vredig met elkaar leren samenleven. De verzuiling was een politiek systeem, erop gericht het land met de permanente rivaliteit van ‘fundamentele’ religieuze verschillen te leren leven. Uit deze ervaringen is de nadruk op cultuur (=religie) in het Nederlandse multiculturalisme voortgekomen.

Misschien is er daardoor zelfs een zekere obsessie ontstaan met ‘anders zijn’. In Groot-Brittannië, waar hij tegenwoordig woont, is het multiculturalisme volgens Sennett ‘civiel’ van aard: ‘Als mensen zich aan de wet houden is hun cultuur hun eigen zaak. Er wordt geen probleem gemaakt van meisjes die in een chador naar school gaan.’ In die houding weerspiegelt zich het feit dat Groot-Brittannië in de moderne tijd niet door religieuze conflicten is gespleten. Met de anglicaanse kerk als staatskerk was het land religieus zelfs verregaand homogeen. Het politieke leven in Groot-Brittannië werd niet gedomineerd en vormgegeven door religieuze conflicten, maar door klassentegenstellingen. De samenleving bestond niet uit volksdelen met een ver-

[p. 139]

schillend geloof, maar uit klassen en standen. Culturele of religieuze pluriformiteit werd daardoor niet het centrale politieke probleem.

Het Britse civiele multiculturalisme lijkt een alternatief voor het Nederlandse ‘culturele multiculturalisme’ - met excuses voor dit begrip. Nadruk op de wet en de economie is vruchtbaarder dan je blindstaren op culturele verschillen. Het zou ook tegenwicht kunnen bieden aan de retoriek van de assimilatie die in Nederland momenteel opklinkt. Assimilatie is de meest waarschijnlijke uitkomst van het immigrantenbestaan, maar ermee schermen maakt mensen alleen maar kopschuw. Voor economisch succes is assimilatie ook allerminst vereist.

Civiel multiculturalisme is geen panacee. Het is mooi dat je ‘civiel’ met je chador naar school kunt. Maar die hoofdbedekking levert in Nederland ook geen problemen op. Hier rezen pas bezwaren toen meisjes hun religieuze identiteit op school met de niqaab (gezichtssluier met oogspleet) wilden uitdragen. Het is mij niet bekend of de niqaab onder het Britse civiel multiculturalisme óók is toegestaan. Als dat het geval zou zijn, toont dat een ernstig hiaat aan in de formeel-juridische benadering van problemen voortkomend uit culturele of religieuze diversiteit.

De ontoereikendheid ervan bleek al overduidelijk toen de school in kwestie de niqaab verbood met een beroep op praktische bezwaren, zoals de onmogelijkheid om behoorlijk te communiceren met zo'n ding om. Dat is waar, maar het was ook een opzichtig smoesje. De Nederlandse samenleving vond in meerderheid gewoon dat de niqaab te ver gaat, hier niet kan. We beschikten alleen niet over de woorden en begrippen om dat ook hardop te zeggen. Het vooralsnog in Nederland dominante ‘cultureel multiculturalisme’ - alweer: sorry - staat op zo'n cruciaal moment inhoudelijk net zo goed met lege handen als het civiel multiculturalisme à la Sennett.

17-05-2003