Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land

[p. 129]

De vloek van de stadsvernieuwing

Het Pentagon staat in de steigers. Nee, niet het Amerikaanse ministerie van Defensie, maar een woongebouw om de hoek van mijn werkplek in het centrum van Amsterdam. De betonrestau-rateurs nemen dit monument van de stadsvernieuwing uit de jaren zeventig stevig onder handen. Het staat er 25 jaar, dus het is tijd voor groot onderhoud. Zo werkten de Nederlandse volkshuisvesters vroeger en zo werken ze nog - daar verandert liberalisering niets aan.

De stadsvernieuwing wordt wel gezien als een laatste oprisping van het spreekwoordelijke ‘ingenieurssocialisme’: maakbaar-heidsgeloof, daadkracht, technisch kunnen, organisatietalent, overheidswil balden zich nog één keer samen in een groot en meeslepend project. Dat project werd met kracht opgepakt onder het kabinet-Den Uyl, dat maar liefst drie volkshuisvestende bewindslieden telde.

Stadsvernieuwing groeide uit tot een Nederlands paradepaardje, alsof het hier was uitgevonden. Grote en middelgrote steden, provincieplaatsen - overal gingen oude kernen en negentiende-eeuwse schillen grondig in de revisie. Jarenlang werd er gepland, gesaneerd, ontworpen, ingesproken, gesubsidieerd, gebouwd, toegewezen. Negentiende-eeuwse straten met hun ‘revolutiebouw’, verfoeid door traditionele volkshuisvesters, gingen tegen de vlakte, verkrotte zeventiende-eeuwse en zelfs middeleeuwse stadsdelen werden grotendeels afgebroken, twintigste-eeuwse wijken ingrijpend gerenoveerd.

[p. 130]

Het ingenieurssocialisme uit de jaren zeventig bracht een eigen stijl en esthetiek voort van kleinschalige, bakstenen eenvoud met goede plattegronden en van ‘herbergzaamheid’, met kleine, energiezuinige ramen. ‘Bouwen voor de buurt’ als een rooms-rode eredienst voor goudeerlijke gewoonheid en nette armoede.

Cultuurhistoricus Huizinga betreurde begin vorige eeuw al de vernieling van veel schoons in de Hollandse steden, ten behoeve van wat achteraf gezien een eendagsvlieg was: de interlokale tram. Voor de aanleg ervan werden in heel Nederland stadspoorten afgebroken, singels en grachten gedempt, straten verbreed en doorbraken van het stedelijk weefsel geforceerd. Uiteindelijk duurde dit alles niet veel langer dan luttele decennia. Toen legde het buurtspoor overal het loodje, maar het vermorste stadsschoon keerde uiteraard nergens terug.

Is de stadsvernieuwing met die eerdere golf van verwoestingen te vergelijken, qua gevolgen voor de historische omgeving? Wie rondkijkt in Dordrecht, Gouda, Leiden, Haarlem of Alkmaar - allemaal vrij willekeurige voorbeelden -, of anders wel in Den Haag en delen van Amsterdam, zoals de Oostelijke Eilanden, de negentiende-eeuwse Kinker- en Dapperbuurt en zelfs stukken van de veelbezongen Jordaan, is helaas ten volle bereid die sombere conclusie te trekken.

Waar indertijd gejuicht werd over zo veel bestuurlijke daadkracht, overheerst nu de katterigheid. Over de architectonisch en bouwkundig ondermaatse buurtjes die toen alom zijn neergezet en er na 25 jaar alweer naargeestig bij staan - uitgewoond en gedateerd. Maar vooral ook over de geringe sociale kwaliteit die in de stadsvernieuwingsgebieden blijkt te zijn gerealiseerd. Als het vroeger sociaal al geen probleemgebieden waren, zijn ze het nu wel geworden. Nette, nieuwe woningen en individuele huursubsidie waren niet genoeg om dat te beletten.

Dit is de zwakste stee van het ingenieurssocialisme: dat het zo weinig kaas had gegeten van de gevolgen voor het sociaal en economisch leven van kaalslag en nieuwbouw, van gedwongen verhuizingen en veranderingen in bevolkingssamenstelling. Terwijl men gewaarschuwd had kunnen zijn, want enkele van de in-

[p. 131]

vloedrijkste studies naar dergelijke effecten stammen al uit de jaren vijftig en zestig: van de Engelse socioloog Michael Young over East London en van de Amerikaanse schrijfster Jane Jacobs, vooral over Boston.

Stadsvernieuwing was dan ook niet nieuw en al helemaal geen Nederlandse uitvinding. Voor ze hier te lande aan haar triomftocht begon, werd ze in de Verenigde Staten al tientallen jaren gepraktiseerd als urban renewal - en ook in Nederland zelf als ‘stadssanering’ of (na de Tweede Wereldoorlog) ‘wederopbouw’. Nog belangrijker: in de vroege jaren zeventig gold ze in Amerika al in de eerste plaats als een sociale en stedenbouwkundige opgave en pas in tweede instantie als een bouwkundig project.

Sindsdien heeft het denken over stadsvernieuwing zich verder ontwikkeld en raakte het steeds meer verbonden met analyses van de (wenselijke) bevolkingssamenstelling van steden en de vitaliteit van de stedelijke economie. Dat laatste speelde in de jaren zeventig in de Verenigde Staten al een rol, maar hier nog nauwelijks. Gelaten aanvaardde men dat in de stadsvernieuwingsgebieden vele tienduizenden banen verloren gingen. ‘Yuppie’ werd hier eerst een scheldwoord, voordat de young urban professional zich ontpopte als het troetelkind van stadsplanners en stadsbestuurders, even geliefd als hun nieuwste prijsdier, de ‘creatieve klasse’. Met zijn gevierde stadsvernieuwingsbeleid liep Nederland dus niet vóór, maar zwaar achter.

Gelukkig komt er een herkansing aan. Want al die treurige stadsvernieuwingsbuurten komen nu opnieuw aan bod, net zoals de kwaliteitsarme nieuwbouw uit de jaren vijftig en zestig de voorbije jaren onder handen is genomen. In deze nieuwe ronde kan het weer misgaan, maar de kans daarop is kleiner. Daarvoor zijn ten minste twee redenen. De eerste is dat Nederland nu veel rijker is dan in de jaren zeventig. De tweede dat er nu onvergelijkelijk veel beter wordt ontworpen en gebouwd dan 25 jaar terug. De stadsvernieuwing kwam eigenlijk te vroeg. Men kon het gewoon nog niet. Nu wel. Dat heet vooruitgang.

14-08-2004