Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land

[p. 123]

Nederlandse toestanden

De gedachte dat de Nederlandse gezondheidszorg superieur is - misschien wel de beste ter wereld - leeft al geruime tijd niet meer. Het verhaal wil dat dit de schuld van Fortuyn is, maar dat is te veel eer. Het beeld was al voor hem gaan schuiven. Centraal thema voor deze omslag waren de wachtlijsten. Wachten op een bloedprik, de specialist, dotterbeurt, donororgaan, een operatie, plaats in een verzorgingstehuis. Geen onmiddellijke behoeftebevrediging, maar achter in de rij aansluiten voor allerlei verrichtingen. Dat pikten we niet. Eigenlijk verrassend, want wachten is altijd heel gewoon geweest in de gezondheidszorg, ook op het hoogtepunt van haar reputatie. Een bezoekje aan de huisarts betekende vroeger vaak een lange zit in een overvolle wachtkamer. Nog maar kort geleden is dat arrogante, verspillende systeem (‘mijn tijd is veel kostbaarder dan de uwe’) bijna overal vervangen door preciezere afspraken en kortere wachttijden.

Bij polikliniek of specialist was het niet anders. Vaak kregen particuliere patiënten ook voorrang op fondspatiënten: ‘Komt u even mee?’ Wachten en gezondheidszorg hoorden bij elkaar als de dokter bij zijn stethoscoop. Het had met schaarste te maken, maar ook met rangen en standen, statusverschillen en voorrechten. Het ‘nieuwe wachten’ is democratisch, in beginsel zelfs zonder aanziens des persoons. Geleidelijk zijn standsverschillen uit de gezondheidszorg verdreven. Hoge status levert nu nog maar weinig voordelen op. Mensen die jarenlang een hogere premie

[p. 124]

voor ‘eerste klas’ betaalden, komen er in het ziekenhuis achter dat er geen eerste klas meer bestaat.

Heel mooi, zo'n gezondheidszorg met gelijke kappen voor gelijke monniken. Maar de democratisering van het wachten werkte misschien ook wel de opstand tegen de wachtlijsten in de hand. Welvarende burgers die zich in hun status bedreigd, of zelfs gedeclasseerd voelden, liepen te hoop tegen wat zij als een wantoestand zagen. Hun verhaal was rationeel te brengen, met argumenten van recht en billijkheid, maar er gingen ook minder nobele sentimenten als statusangst en verongelijktheid achter schuil. Wat heb je aan een hogere status als het je op een essentieel levensgebied geen enkel voordeel oplevert? Waarbij zich - terecht - het kwade vermoeden voegde dat met goede relaties en echt veel geld nog altijd heel veel mogelijk is.

De wachtlijstenproblematiek is alweer op haar retour. De politiek nam de aanklacht over, zeker nadat Fortuyn zich ermee had bemoeid. Het offensief tegen de wachtlijsten startte al onder de paarse minister Borst en werd verhevigd door de lpf'er Bomhoff. Extra miljarden vloeiden naar de zorg - en het hielp. Wachtlijsten zijn verdwenen of aanmerkelijk bekort. Het kon dus toch: democratische gezondheidszorg zonder wachten.

Eind goed, al goed. Dat is nog maar de vraag. Een systeem zonder wachttijd is verspillend. De vraag in de gezondheidszorg kent immers onvermijdelijk pieken en dalen. Overtreft de vraag tijdelijk het aanbod, dan is het wachten geblazen. Het grotendeels elimineren van wachttijden komt in feite neer op het creëren van overcapaciteit. Zorg zonder wachtlijsten is als een spitstrein met volop lege zitplaatsen. Zo gezien hadden de ‘geïnvesteerde’ miljarden beter besteed kunnen worden. Het wegwerken van wachtlijsten neemt weliswaar irritaties weg, maar verbetert de zorg materieel vrijwel nooit. De ‘wachtlijstmiljarden’ hadden misschien wel beter in een (nog) betere behandeling van kankerpatiënten gestoken kunnen worden.

September 2003 werd Eurocare-3 gepubliceerd, een vergelijkend onderzoek in opdracht van de eu naar de gezondheidstoestand in 22 Europese landen. De studie vergelijkt de overlevings-

[p. 125]

kansen van kankerpatiënten: hoeveel zijn er na vijf jaar nog in leven? Behandeling van kanker is kostbaar. Grote verschillen tussen West- en Oost-Europa verbazen daarom niet. In West-Europa gaan Oostenrijk, Frankrijk en Zwitserland aan kop en is Nederland subtopper. Hoe kostbaar kankerbehandeling is, blijkt uit de samenhang tussen overlevingskans en zorguitgaven per hoofd van de bevolking. (Opvallende uitzondering: Denemarken besteedt veel, maar presteert slecht.)

De Verenigde Staten zijn niet opgenomen in Eurocare, maar ook daar blijkt geld mensenlevens te redden. Per hoofd besteden Amerikanen globaal twee keer zoveel als Nederland en de overlevingskans voor kankerpatiënten is daar dan ook veel hoger dan in Europa. Volgens de International Herald Tribune is na vijf jaar nog 62 procent van de mannen in leven en 63,5 procent van de vrouwen - tegen 40 en 47 procent in geheel Europa. Omdat de levensverwachting in Amerika lager is dan in veel Europese landen, wijzen deze cijfers trouwens ook op ‘Amerikaanse toestanden’: sommige mensen krijgen alles, velen een boel, een deel valt grotendeels buiten de boot.

De moraal van het verhaal is dat we verstandige keuzes moeten maken. Amerikanen kennen een gezondheidszorg met rangen en standen. De grote middenklasse betaalt veel, wacht zelden en wordt lang in leven gehouden. Het aardige van deze ‘wantoestand’ is weer dat velen elders in de wereld, vooral in Europa, profiteren van die welgedane Amerikanen. Want juist hun baatzuchtigheid financiert veel onderzoek, nieuwe behandelingsmethoden en medicijnen. De Nederlandse bijdrage daaraan is maar gering en neemt zeker niet toe door democratische verhoudingen in de zorg en weggewerkte wachtlijsten.

11-10-2003