Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land

[p. 102]

De terugkeer van de moderniteit

Twee jaar na de moord was het weer even Fortuyn voor en na. Nogal wat media hebben geprobeerd de balans op te maken: wat resteert er van de door Fortuyn ontketende Opstand der Burgers? De uitkomsten waren heel divers. Tijdens een Italiaans-Nederlands forum in Milaan heb ik ook een poging gewaagd die vraag te beantwoorden.

Fortuyn, betoogde ik, heeft per saldo gezorgd voor de doorbraak in Nederland van wat wel ‘de populistische agenda’ wordt genoemd. Dat begrip gaat al de nodige jaartjes mee, dus Urheber van die agenda is Fortuyn zeker niet geweest. Wat hij deed, was ‘volkse’ sentimenten vertolken en politiseren die zeker sinds de vroege jaren negentig bij een belangrijk deel van de kiezers sluimerden, maar nauwelijks weerklank vonden bij de heersende politiek.

Het ging om onvrede over zaken als de omvangrijke immigratie, het als het ware ‘officieel’ omarmen van het multiculturalisme en het verlies van nationale soevereiniteit als gevolg van Europese integratie. Ook criminaliteit en veiligheid speelden een rol, evenals afkeer van grootschalige, afstandelijke of eenzijdige, door professionals beheerste instituties van onderwijs, gezondheidszorg, justitie en zelfs de media. Ook kritiek op Nederlands bevoogdende democratie raakte in zwang, net als in de jaren zestig.

Deze ‘fortuynse’ issues vormden de grondstof van de populistische agenda en hebben de voorbije jaren de Nederlandse politiek

[p. 103]

onmiskenbaar beïnvloed. Dat gold logischerwijs voor Balkenende 1, maar ook Balkenende 11, zonder de Lijst Pim Fortuyn, nam er belangrijke onderdelen van over. Zo streeft het huidige kabinet naar minder of in ieder geval selectievere immigratie en strenge integratie, aarzelt het bij het afstaan van nationale bevoegdheden aan Europa en wil het staatsrechtelijke hervormingen en meer verkozen ambten - beide bewegingen in de richting van meer directe democratie.

Hoewel de populistische agenda veelvuldig als rechts wordt aangemerkt, heeft hij links zeker niet onberoerd gelaten. Nieuwe, open kandidaatstellingsprocedures, als correctie op het autocratische bewind in politieke partijen, zijn sinds voorjaar 2002 over vrijwel de hele linie doorgevoerd. De verkiezing door de leden van Wouter Bos tot leider van de PvdA is er het beste voorbeeld van. Maar zelfs Groen Links werd ten slotte door de nieuwe tijdgeest gedwongen om de kandidaatstelling te democratiseren.

Ook het vorige week gepubliceerde ‘beginselmanifest’ van de PvdA draagt - her en der - de sporen van de populistische agenda. Het bepleit, in de geest van het regeerakkoord, ‘selectieve migratie’, ‘stevige integratie’, toelatings- en inburgeringseisen, juicht nationale verscheidenheid toe, wil alleen bij uiterste noodzaak Europese in plaats van nationale bevoegdheden en benadrukt het belang van het ‘besef van een gemeenschappelijke geschiedenis’.

In veel opzichten komt de populistische agenda neer op herstel van de maakbaarheidsgedachte en het primaat van de politiek. Dat betekent een breuk met de sterk relativerende inslag van het voorafgaande postmodernisme en multiculturalisme. Hoe paradoxaal het ook mag klinken, de populistische agenda houdt daarmee ook de erkenning in van een zekere sociale en culturele hiërarchie. Dat biedt ruimte voor een positief toekomstbeeld en staat veel minder dan het politieke postmodernisme op gespannen voet met hoop, rede en vooruitgang.

De populistische agenda brengt aldus de moderniteit terug in de politiek en maakt de weg vrij voor een hernieuwd streven naar emancipatie van achtergebleven groepen als maatschappelijk en

[p. 104]

politiek doel. Interessant in dit verband is dat het plezierig gematigde sociaal-democratische beginselmanifest het moet stellen zonder klassenvoorkeur. Het biedt principiële solidariteit aan lager opgeleiden en nieuwkomers, maar ook aan de heterogene middenklasse, stelt zich ook op het standpunt van de emancipatie, maar laat onvermeld welke groepen zich kunnen of moeten emanciperen en wat dat heden ten dage zou kunnen inhouden.

Intussen markeert de doorbraak van de populistische agenda ook het einde van een politieke generatie. Het tijdperk van de babyboomers met hun op hun kop gezette waarden en voorkeuren loopt ermee ten einde. Dat tijdperk begon met een democratise-ringsoffensief dat de burger moest ontvoogden. Maar gaandeweg verminderde juist de representativiteit van het politieke systeem, nam de politieke participatie af, werd politiek verdrongen door bestuur en beleid, namen macht en invloed van deskundigen toe en werd de gedachte dat de samenleving maakbaar is opgegeven. Ook de trots van de babyboomers, de uitbundige Nederlandse verzorgingsstaat, wisten zij niet voor verval te behoeden.

Al met al heeft de politieke orde van de generatie van '60 omstreeks 25 jaar geduurd. Zij begon met het kabinet-Den Uyl en ging zuchtend en steunend ten onder met het tweede paarse kabinet, exponent van de heerschappij van professionals, top-down-bestuur en depolitisering en bureaucratisering van de politiek.

Heel onzeker is nog hoe de toekomstige politieke orde eruit zal zien. Mede onder impuls van de populistische agenda krijgt gaandeweg een nieuwe ‘populaire democratie’ vorm. Die is eerder modern dan postmodern, en in de praktijk (maar niet ideologisch) ‘multicultureel’. Maar wie - welke klasse, welke elite - is de drager van die orde? Welke groepen emancipeert zij, waaraan ontleent zij doel en richting? Het wordt nog zoeken naar een Groot Project.

08-05-2004