Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land

[p. 99]

Het loon van de angst

Populisme is soms niet rechts en niet links, maar gewoon lekker zichzelf. Dat bleek weer eens uit de reacties op Over dienen en verdienen, de bevindingen van de commissie-Dijkstal, voluit ‘de Adviescommissie beloning en rechtspositie ambtelijke en politieke topstructuur’. Het advies gaat over allerlei zaken, maar er werd natuurlijk meteen het ‘sexy’ onderwerp van de ministerssalarissen uit gepikt, die volgens Dijkstal minstens enkele tientallen procenten omhoog moeten. Politici zagen de bui al hangen en sneden, als het ware nog populistischer dan het gepeupel zelf, het volk de pas af, nog voordat het aloude ‘zakkenvullers’ kon worden aangeheven. In koor riepen zij, minister Zalm van Financiën voorop, dat zo'n douceurtje in deze bezuinigingstijden niet aan de orde kon zijn.

Perscommentaren echoden gedwee dit sentiment: geen uitzonderingen; het is nu niet het goede moment; ook voor ministers de nullijn! Terwijl oud-minister van Binnenlandse Zaken Dijkstal (vvd) en de zijnen er juist braaf aan herinneren dat het kennelijk nooit het goede moment is. Altijd weegt de politieke opportuniteit zwaarder dan de redelijkheid van een structurele salarisverhoging voor politieke ambtsdragers.

Daardoor wordt het land inmiddels bestuurd door politici die veelal minder verdienen dan menige huis-tuin-en-keukenmanager in de marktsector. Zij kunnen zich al helemaal niet meten met de ‘exhibitionistische zelfverrijking’ aan de top van het grote bedrijfsleven. Dat hoeft ook niet: de publieke dienst kent geluk-

[p. 100]

kig z'n eigen mores, daarbij passende beloning en bovendien een leuk pensioen.

Ministerssalarissen van ruim 120 duizend euro per jaar zijn in veler ogen natuurlijk een vorstelijk bedrag. Maar daarmee zijn de verhoudingen toch behoorlijk zoek geraakt. Niet zozeer omdat topambtenaren vaak meer verdienen, dankzij ‘arbeidsmarkttoeslagen’, of omdat exorbitante salarissen bij zelfstandige bestuursorganen usance zijn geworden. (Er zijn goede redenen om de honorering in beide sferen juist krachtig in te tomen.)

Het punt is dat uit de relatief karige inkomens van toppolitici een te lage maatschappelijke waardering voor hun kunnen en inzet blijkt. Daarin weerspiegelt zich de afkeer bij het publiek van het politieke bedrijf. De normale dosis politiek gehannes in ogenschouw nemend, is die afkeer ook wel begrijpelijk. Maar politiek is meer dan een noodzakelijk kwaad. Met zwier en vaardigheid bedreven, is het in ons type samenleving een even nobel als onontbeerlijk ambacht.

Mede door het vrij lage bezoldigingsniveau gaat ook vrijwel niemand om het geld de politiek in. Allicht is macht een motief. En aangezien macht erotiseert, wellicht ook seks - maar dat is in het bedrijfsleven uiteraard niet anders. Eer speelt ongetwijfeld een rol, evenals belangenbehartiging. Maar in de regel overheersen ‘ouderwetse’ beweegredenen als idealisme, burgerplicht, betrokkenheid bij de publieke zaak.

Wie met zulke oogmerken de politiek in gaat, wacht tegenwoordig een lastige taak. Gering aanzien en de ‘kloof met de kiezer’ zijn van alle tijden, maar nieuw zijn de zwakte van de hedendaagse politieke partijen, de uiterst complexe maatschappelijke en bestuurlijke omgeving waarin politici hun handwerk moeten verrichten en de tanende autonomie van het politieke bestuur.

Kiezers nemen nog maar amper actief deel aan de politiek: zij zijn passieve ‘toeschouwers’, die niettemin hoge verwachtingen hebben. Maar op elk niveau hebben politici nauwelijks nog eigen beslisruimte om daaraan te voldoen. Zij zijn gebonden door wet, regel en verdragen, ingesnoerd door de bemoeienis van andere bestuurslagen en belendende bestuurlijke eenheden. Deson-

[p. 101]

danks worden zij wel voor van alles en nog wat verantwoordelijk gehouden.

Waarschijnlijk verklaart hun geringe en steeds verder afnemende autonomie het best de geringe waardering - ook financieel - voor politici. Hoe groter de autonomie van een beroepsgroep, des te hoger het aanzien en de beloning. Omgekeerd betekent verlies aan autonomie vrijwel altijd daling van status en honorering. Recentelijk is dit het onderwijs overkomen - met ernstige gevolgen voor waardering en effectiviteit. Een herhaling van dit fenomeen voltrekt zich stilaan in de gezondheidszorg.

De groeiende salarisachterstand van politici en andere dienaren van de publieke zaak op de marktsector is dan ook allesbehalve betekenisloos. Nieuwe, sterk gewijzigde machtsverhoudingen tussen publieke zaak en marktsector komen erin tot uiting. Privatisering, de bevrijding van markten, een terugtredende overheid, globalisering ook, hebben de autonomie van het grote, internationaal opererende bedrijfsleven enorm vergroot.

Een uitvloeisel daarvan is de onmatige stijging van de topinkomens. Grote bedrijven zijn daarin letterlijk baas in eigen huis, want aan geen hogere autoriteit verantwoording verschuldigd. Vooralsnog slagen zij er bovendien uitstekend in om de publieke opinie te trotseren. Alweer een groot voordeel van macht: niemand doet je wat. Het grote publiek moppert, maar heeft ook ontzag voor soevereine ongenaakbaarheid.

Herstel van macht en aanzien van de politiek ten koste van het bedrijfsleven zit er voorlopig niet in - nog afgezien van het feit of dat wel wenselijk zou zijn. Maar misschien kunnen politici iets van de echte zakkenvullers leren. Gedraag je soeverein en buig niet op voorhand voor gemor. Angst boezemt nooit ontzag in, een forse salarisverhoging doet dat wél. Uiteindelijk komt die de publieke zaak en de kwaliteit van zijn dienaren slechts ten goede.

17-04-2004