Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land

[p. 96]

Zijn ambtenaren te links?

Het ambtelijk apparaat in een democratie dient neutraal te zijn, althans loyaal aan zijn politieke meesters, ongeacht hun politieke kleur en beleidsvoorkeuren. Toen in de zomer van 2002 in Balkenende 1 enkele lpf-ministers aantraden, moesten ook die politieke buitenbeentjes blind op hun ambtenaren kunnen vertrouwen. In theorie. De praktijk is anders, zoals op onbewaakte momenten blijkt. Een van die lpf-ministers, Nawijn van Vreemdelingenzaken, beklaagde zich naderhand over ambtelijke tegenwerking. Voor de grap, maar met serieuze ondertoon, wordt ook wel gezegd dat de PvdA na Paars gewoon is blijven regeren: via haar alomtegenwoordigheid in ambtenarij en ambtelijke top.

De Leidse bestuurskundige Jouke de Vries heeft het onomwonden over de ‘rode vierde macht’ en ‘bureaucratische sabotage’. In de Staatscourant schreef hij er een prikkelende beschouwing over. De hoogleraar, die najaar 2002 meestreed om het leiderschap van de PvdA, vindt ‘het Nederlandse openbaar bestuur nog altijd overwegend progressief’.

Anderen constateren hetzelfde. Toenmalig fractievoorzitter Tjalling Halbertsma van de PvdA in de Amsterdamse gemeenteraad zei januari 2004 tegen De Groene: ‘Driekwart van het stadhuis stemt PvdA of GroenLinks.’ Toen ik zelf vorig jaar te gast was bij de redactie van Binnenlands Bestuur, het onvolprezen weekblad voor lokale bestuurders en (beleids)ambtenaren, kreeg ik eveneens te horen dat de lokale ambtenarij overwegend links is. Een linkse ambtelijke overheersing lijkt dus wel vast te staan.

[p. 97]

Iets dergelijks geldt voor rechterlijke macht, gezondheidszorg, (hoger) onderwijs en journalistiek. Belangrijke publieke instellingen hebben ontegenzeggelijk een linkse inborst. Maar de betekenis van deze feiten is minder duidelijk. Links zelf hangt, bijna naïef, de officiële leer aan: al zijn overheidsdienaren links, ze zijn prima in staat om persoonlijke opvattingen en professionele plichten uit elkaar te houden. Hun politieke voorkeur leidt niet tot partijdigheid. Er is dus geen probleem.

Er ontstond dan ook grote - linkse - verontwaardiging over het schuchter ‘problematiseren’ van een overduidelijk linkse rechter in de strafzaak tegen Volkert van der G. en van een linkse onderzoeker in het parlementaire integratieonderzoek. Geen probleem, heette het: dergelijke professionals kunnen over hun schaduw heen springen. Rechts ontkende vroeger op identieke wijze zijn toenmalige institutionele voorsprong.

Fractieleider Halbertsma gelooft niet in de belangeloze dienstbaarheid van linkse overheidsdienaren. Volgens hem ontlenen ambtenaren zelfs rechten aan hun partijdigheid. ‘Toen ik bij een discussie over de Theemsweg was, waren de eerste rijen gevuld met personeel van zorginstellingen die daar een baantje hadden.’

Ook De Vries is de naïveteit voorbij. Het probleem is volgens hem niet zozeer patronage (linkse overheidsbanen voor linkse mensen), maar ‘progressieve bias’: een vooringenomen kijk op de werkelijkheid, met politieke consequenties. Net als de politiek en veel media, was de ambtenarij in 2002 ziende blind voor het onbehagen der burgers dat Fortuyn zijn stuwkracht verschafte. Had de ambtenarij een politiek gemengde samenstelling gehad, dan was de politiek beter ingelicht geweest over maatschappelijke ontwikkelingen.

Doorgaans voegen politieke ambtsdragers - ook rechtse - zich naar het ‘linkse’ bureaucratisch wereldbeeld. Ministers, gedeputeerden en wethouders gaan zelden de strijd aan; politici moeten nu eenmaal verder met het ambtelijk apparaat waarvan zij functioneel afhankelijk zijn. En als er wél strijd is, komt de buitenwereld het zelden te weten. Het hoort zelfs tot de goede politieke zeden om ambtenaren immer te prijzen. Zij werken altijd keihard, zijn altijd uiterst loyaal.

[p. 98]

Die rituele lof heeft veel weg van een bezweringsformule. Wie zijn ambtenaren bekritiseert, roept kennelijk onbedwingbare tegenkrachten op. Zo'n bestuurder zet zichzelf ook nog als zwak te kijk: hij kan z'n apparaat niet aan, heet het al snel. Het leerstuk van de politieke verantwoordelijkheid dwingt politieke ambtsdragers bovendien in het openbaar hun mond te houden over ambtelijke tegenwerking of falen.

Hoe zit het nu met de verwikkelingen van minister Donner met enkelen van zijn ambtenaren? Met procureur-generaal De Wijkerslooth en de gevangenisdirecteuren Boeij en Van Huet bijvoorbeeld. Blijkt daaruit dat hij een zwakke minister is? Een rechtse minister, door linkse ambtenaren gedwarsboomd? Een gewone minister van Justitie die, net als zijn voorgangers, een stevig ambtelijk knietje krijgt?

Ambtenaren zien zichzelf als hoeders van continuïteit. Dat is terecht: ministers komen en gaan, ambtenaren blijven. Ministers die hard van stapel lopen - en Donner doet dat - moeten per definitie op weerstand rekenen. Dat heeft op zichzelf nog niets met links of rechts te maken. Maar de politicus Donner is óók bezig het juridisch klimaat ingrijpend te veranderen en beleidstradities van jaren te corrigeren. Dat streven conflicteert onmiskenbaar met Haagse mores, met ambtelijke eigendommelijkheid (‘zo doen we dat hier niet’) en met een professioneel-juridische ideologie die decennialang kon harden.

Ambtelijke sabotage van rechtse politiek? Nauwelijks. Wel botst een nieuwe politieke wil - die van Balkenende i en ii, voortgekomen uit Fortuyns burgerlijke revolte - met logica en geest van rechtsstaat en verzorgingsstaat, zoals machtige professionele klassen die sinds jaar en dag definiëren. Ambtenaren ijveren minder voor linkse politiek dan voor het behoud van een verregaande professionele autonomie, ook politiek-inhoudelijk. Donner stelt een uitgesproken politieke daad door die autonomie te willen beperken. Merkwaardig dat dit voor ‘rechts’ doorgaat.

13-03-2004