Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land

[p. 93]

Links, rechts, links, rechts

Alle menselijke verhoudingen zijn machtsrelaties. Daarom hoort politiek, die altijd over macht en machtsverschillen gaat, onverbrekelijk bij het menselijk samenleven. Dat is eenvoudig te begrijpen. Minder begrijpelijk is dat alle politiek (en dat is dus heel veel) ook een plaatsje kan krijgen op de links-rechtsdimensie. Maar links en rechts zijn allerminst eenduidige begrippen. Hun betekenis verschuift, verschilt van land tot land en van tijd tot tijd. Het onderscheid tussen rechts en links gaat daardoor gebukt onder een zekere willekeur. Soms lijkt het zelfs of ‘links’ en ‘rechts’ synoniemen zijn voor ‘goed’ en ‘kwaad’ - of andersom. ‘De vijand’, net als ‘macht’ een sleutelbegrip in de politiek, wordt als links of rechts bestempeld, om aan te geven dat hij slecht is.

De socioloog Dick Pels publiceerde begin 2004 in het katern ‘Letter & Geest’ van Trouw een ‘Progressief Manifest’. Hij wijst het links-rechtsonderscheid af en stelt er de tegenstelling progressief-conservatief voor in de plaats. Maar als er aan de betekenis van die begrippen niets verandert, schiet je daar natuurlijk niet veel mee op. Al helemaal niet in Nederland, waar bijna iedereen zichzelf progressief waant en ‘conservatief’ nog steeds voornamelijk als scheldwoord dient.

Toch bestaan er verschillen tussen ‘links’ en ‘progressief’. Op verzoek van ‘Letter & Geest’ schreef ik een reactie op Pels' interessante manifest. Daarin legde ik uit dat ik wel in vooruitgang geloof, maar desondanks van progressiviteit niet veel moet hebben. Wat niet in mijn stuk stond, is dat ik, als ik voor de keuze zou

[p. 94]

worden gesteld tussen ‘links’ en ‘progressief’, ik de voorkeur aan ‘links’ zou geven. Kan iemand die in sommige opzichten conservatief is, tóch links zijn, al is het maar een beetje, een linkse conservatief zogezegd? Ik geloof van wel. Maar een progressieve conservatief? Dat kan weer niet. Tenminste niet in Nederland. In Londen sprak ik eens met Boris Johnson, de hoofdredacteur van het conservatieve weekblad The Spectator en mp voor de Conservatieven. Links noch rechts zou ik zeggen, wél de vleesgeworden progressieve conservatief.

Liever links dus dan progressief. Maar ook liever rechts dan conservatief? Nee, dat nou weer niet. Ik kan mezelf nog net, met min of meer opgeheven hoofd, een ‘rechtse sociaal-democraat’ noemen, maar rechts-zonder-meer - dat is wel heel erg bars. En erger. Wie zich in Nederland rechts noemt, belast zichzelf immers met de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog, verbindt zich met nationaal-socialisme en fascisme. Naar hun opvattingen gemeten zijn veel mensen rechts, maar ze noemen zichzelf niet zo, voor geen goud. Niet hier. Op het oog zijn de begrippen rechts en links gelijkwaardig, maar in de alledaagse politieke strijd bestaat er een sterke asymmetrie. Door de Tweede Wereldoorlog heeft rechts een heel ander moreel gewicht gekregen dan links. Wat links ‘beter’ maakt dan rechts, althans gunstiger doet klinken, is vooral dat het níet rechts is.

Die gevoelswaarden, rond de Tweede Wereldoorlog ontstaan en in de jaren zestig intenser geworden, zijn nog altijd springlevend. De misdaden van Stalin, de sof van het reëel bestaande socialisme en de uiteindelijke triomf van de liberale democratie hebben daaraan maar weinig veranderd. Terecht wordt de sociaal-democratie niet met deze ‘linkse’ misdaden vereenzelvigd, maar alles wat rechts wordt genoemd is nog altijd meteen verdacht.

Een tijdje geleden maakte ik kennis met een milieuactivist die met het ideeëngoed van Fortuyn sympathiseerde en zichzelf als GroenRechts afficheerde. Dit eerlijke label bleek een zware hindernis bij het verspreiden van zijn boodschap. Terwijl niemand in gemoede een verband zal leggen tussen het huidige Groen-

[p. 95]

Links en Stalin, laat het zich raden welke sinistere associaties GroenRechts onvermijdelijk oproept.

Ondanks asymmetrie en ondanks de begripsmatige chaos willen we niet van het begrippenpaar links-rechts af. Op rommelige manier brengt het kennelijk tóch orde en overzicht aan in het politieke landschap. Het scheidt de bokken van de schapen en vertelt ons wie onze medestanders zijn en wie tegenstanders. Dat is ook functioneel: politiek bestaat immers bij de gratie van conflict, van - gestileerde - tegenstellingen.

In nrc Handelsblad stelde de linkse econoom Paul de Beer de vraag wanneer rechts zich nu eindelijk eens gaat verantwoorden voor zijn fiasco's. De Beer doelde op het - vermeende of niet - falen van het (neo)liberalisme. Aanleiding was een artikel van Frits Bolkestein, waarin de eu-commissaris democratisch links de oren waste over wat er sinds de jaren zestig in Nederland allemaal is misgegaan. Eerder drong Bolkestein ook al aan op zelfonderzoek en boetedoening bij de voormalige aanhang van niet-democratisch links.

Met zulke aanvallen op links heeft Bolkestein ten principale geijverd voor de emancipatie van rechts, voor meer (morele) symmetrie in de politieke verhoudingen en, uiteindelijk, voor de politieke normalisatie van Nederland. Daarom luidt het antwoord op De Beers terechte vraag hoogstwaarschijnlijk: zolang links morele superioriteit inzet om zich te kunnen onttrekken aan politiek debat, zal rechts willen vasthouden aan de opvatting dat (democratisch) links een slechte beheerder van overheid en economie is gebleken.

21-02-2004