Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land

[p. 90]

Ideologie en populisme

Eind juli 2003 bevestigde het hof de veroordeling tot achttien jaar van de moordenaar van Pim Fortuyn. Er volgt geen cassatie. Zowel het Openbaar Ministerie als de raadslieden van Volkert van der G. leggen zich neer bij het oordeel in hoger beroep. De zaak-Van der G. is gesloten.

Hoe zat het intussen met de zaak-Fortuyn? Ogenschijnlijk eveneens gesloten, eerder nog zelfs dan de zaak-Van der G. De zware nederlaag van de Lijst Pim Fortuyn bij de Kamerverkiezingen in januari en de vorming van een kabinet zonder lpf reduceerde Fortuyns postume invloed tot nul. Exit dus ook de geest van Pim? Na twee jaar van turbulentie lijkt de Nederlandse politiek inderdaad volledig gepacificeerd en genormaliseerd. Haagse routines hebben zich herpakt, rotsvaste vertolkers van het eigen gelijk staan weer op de planken en in het kader van de vigerende politieke folklore bewijst het klassieke links-rechtsschema andermaal nuttige diensten.

Als vanouds trekt links, gesteund door een ‘laaiende’ of ‘withete’ vakbeweging, van leer tegen de ‘afbraakpolitiek’ van een centrumrechts kabinet. En ‘centrumrechts’ trekt zich, met premier Balkenende in de hoofdrol, zo goed als argumentloos terug op de ‘natuurlijke’ vanzelfsprekendheid van zijn standpunten. Dat is slecht nieuws voor dialectici: de ‘these’ is nietszeggend geworden, de ‘antithese’ een cliché en de ‘synthese’ wel erg voor de hand liggend. Dat komt ervan als links en rechts het in hoofdlijnen verregaand met elkaar eens zijn. Hét manco van de Neder-

[p. 91]

landse politiek is gebrek aan strijd en intellectuele rivaliteit. Er is weinig debat, niet langer wordt vastgesteld wie ‘vriend’ is en wie ‘vijand’. We koesteren onze Nederlandse ‘eeuwige vrede’ als een waarborg voor civiele politieke zeden en gebruiken. De politiek wordt gereduceerd tot bestuur, ‘administratie’.

Conflict moge het zuurdesem van de democratie zijn, daar staat tegenover dat ‘geruzie’ lelijk kan ontsporen. In wat een land was van religieuze minderheden, is conflict nog altijd een schrikbeeld. De verzuiling had niet voor niets als belangrijkste doel om politieke geschillen zo te reguleren dat de maatschappelijke vrede gehandhaafd bleef. Ook de kiezer wil meestal niet van ruzie horen. Met zijn confronterende, conflictueuze stijl verwierf Fortuyn niettemin in korte tijd een omvangrijke (potentiële) aanhang. Die was echter gedoemd beperkt te blijven tot hooguit een kwart van het electoraat. De rest, een ruime meerderheid, verafschuwde zijn stijl en scherpte, nog afgezien van de penibele kwesties die Fortuyn op sardonische manier aanroerde. Fortuyn polariseerde. Veel kiezers verwachten daar vooral onheil van.

Het pendant van die afkeer van conflict, is dat de macht zelden of nooit verhelderd wordt. Toch is dat een essentiële functie van het conflict. Het laat zien ‘hoe de hazen lopen’, de macht werkt, wie de baas is. Conflictvermijding werkt verhullend en past daarom als gegoten bij de diffuse Nederlandse machtsstructuren. Niemand is de baas, mág de baas zijn, dus hebben we geen behoefte aan conflicten die - al dan niet bedoeld - de machtsvraag aan de orde stellen. Maar als er nu gewoon geen conflictstof meer is, als een politieke gemeenschap het over alle belangrijke kwesties au fond eens is? Fortuyns ‘populistische agenda’ toonde aan dat er nog meer dan genoeg is om over te strijden. Immigratie, multiculturalisme, het spanlaken van internationale verplichtingen waaronder een klein land als Nederland iedere autonomie verliest, de toekomst van de nationale staat, de rol van de elite, de werking van de democratie.

Ondanks al hun lippendienst aan het fortuynisme ligt het niet voor de hand dat de gevestigde partijen zich over deze ‘splijtende’ issues ontfermen. Juist hun fletse inhoudelijke profiel maakt par-

[p. 92]

tijen ongeschikt voor het conflict. Daarvoor moet je ideologisch sterk in de schoenen staan. Om conflicten aan te gaan, zijn zelfvertrouwen en de vaste grond van een overtuiging nodig. Hoe meer de ideologieën verwaterden, des te beangstigender het conflict werd. Partijen pacteren al voor er een schot is gelost. Ook de zaak-Fortuyn lijkt daarmee definitief gesloten. Argumenten voor cassatie zijn niet of nauwelijks aanwezig. Confrontatie en polarisatie, politiek debat op het scherp van de snede - ze blijven in Nederland uit den boze. Geschrokken zijn we terug bij onze eeuwige vrede, de permanente pacificatie van het harmoniemodel, een overlegdemocratie zonder zichtbare, controleerbare macht.

En PvdA-leider Wouter Bos dan met zijn verbale pogingen om een populisme met een menselijk gezicht te entameren? Zijn noties over een soortement sociaal-democratisch populisme zijn interessant en verdienden een welwillender bejegening dan zij kregen. Stijl, werfkracht, maar ook inhoud van de PvdA kunnen ervan profiteren. Maar ‘populisme’ is geen substituut voor ideologie. Hoe zwakker de ideologische grondslagen van de PvdA, des te kwetsbaarder en opportunistischer Bos' eventuele ‘populisme’. Het punt is dat ideologie en populisme geen tegendelen zijn, maar elkaar nodig hebben. Ideologie is er voor de inhoud, de politieke koers. Populisme is vooral een toon, een stijl, een manier van omgaan met issues en kiezers. Stijl en toon zijn natuurlijk niet zonder politieke betekenis, maar wie, zoals Bos, het nodige populisme wil, kan niet zonder ideologie.

26-07-2003