Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land

[p. 85]

III Het einde van de gelijkheid

[p. 87]

Het Pieper-incident

De gewelddadige insluiper ten huize van de familie Pieper is niet alleen betreurenswaardig, maar heeft ook grote draagwijdte. Het incident geeft ongetwijfeld een krachtige impuls aan de toch al booming beveiligingsindustrie. De rijken zullen zich steeds meer verschansen en de villawijken van Nederland zullen zich verder ontpoppen als gated communities, zwaar beveiligde enclaves. De verhouding tussen rijk en arm wordt daarmee weer wat minder argeloos.

Nog altijd wordt Nederland gekenmerkt door relatief geringe inkomens- en vermogensverschillen, als vrucht van een christelijk geïnspireerd gelijkheidsideaal: de gelijkheid voor God werd hier te lande vertaald in sociale gelijkheid. Ons publieke leven kende ook altijd een zeker taboe op het vertoon van rijkdom. Als Brusselse hoveling reisde Willem van Oranje eenvoudig gekleed naar Den Haag, omdat hij wist dat deftigheid in Holland niet op prijs werd gesteld. Brasschaat-bewoners laten tegenwoordig hun kostbare auto soms in België achter uit vrees voor wrokkige sleu-telkrassen.

De Nederlandse afspraak was dat de rijken het er niet te dik bovenop zouden leggen en dat we het er dan met elkaar verder ook niet over zouden hebben. Conspicuous consumption was uit den boze, al te zichtbare rijkdom vulgair. Ook openbaarheid van inkomens, vanzelfsprekend in de klassenloze Verenigde Staten, was in standsbewust Nederland nooit gangbaar. Willen weten wat een ander verdient, dat was indiscreet en gênant. Maar indiscre-

[p. 88]

tie is inmiddels opgewaardeerd tot ‘transparantie’. Geprikkeld door de nieuwe megasalarissen in het bedrijfsleven eiste de publieke opinie inzicht in wat de topmannen zoal verdienen. Dat was de aanzet tot de nu alweer enkele jaren lopende discussie over ‘exhibitionistische zelfverrijking’. De betrokkenen vinden dat maar niks.

Al voor de steekpartij stelde Pieper dat de discussie de rijken ‘demoniseert’. Na het onverkwikkelijke incident viel Unilevers veelverdiener Antony Burgmans hem bij. Ze hebben een punt: de discussie over topinkomens en de naming and shaming van ‘graaiers’ heeft onmiskenbaar het ressentiment tegen ‘de hoge heren’ aangewakkerd. De ophef maakt bovendien deel uit van een populistisch vertoog waarmee zowel links als rechts reageert op dergelijke - vermeende - consequenties van de mondialisering. Die reactie heeft niets met het Nederlandse maaiveld te maken. Ook in de Verenigde Staten en Engeland, landen met op dit punt totaal andere mores, hebben excessieve inkomens tot beroering geleid. Intrigerend is overigens dat lang niet alle (nieuwe) rijken er het mikpunt van zijn. Sportidolen en entertainers, de iconen van de massacultuur, ontspringen de dans, evenals selfmade men, echte entrepreneurs en gewiekste middenstanders.

Kennelijk worden de kundigheden van topmanagers niet als bijzonder verdienstelijk gezien. Onze meritocratie erkent hun merites maar mondjesmaat. Het grote publiek verdenkt de managers ervan dat hun beloning minder te maken heeft met hun schaarse talenten dan met hun economische macht. Veel economen denken er net zo over. Toenmalig Shell-baas Wagner antwoordde ooit op de vraag waarom juist hij de top had gehaald: omdat ik één keer vaker ben gepromoveerd dan de anderen. Inderdaad een slechte reden om multimiljonair te worden. Logisch dus dat velen de rijkdom van managers als willekeurig ervaren. Toch is er ook iets verontrustends aan het ongenoegen hierover. Wie minstens zo willekeurig de Postcodeloterij wint, gaat door het leven als een geluksvogel. Waarom kunnen we Pieper, Burgmans en de anderen niet ook gewoon als bofkonten zien, waarom zo zuur en boos? Omdat zij het rad van fortuin konden manipuleren?

[p. 89]

Het Pieper-incident maakt duidelijk dat rijk zijn in Nederland ingrijpend aan het veranderen is. De discretie die rijkdom tot voor kort omringde hoorde bij een verdwenen standensamenleving. Meritocratie en massacultuur zijn de regels ingrijpend aan het wijzigen. De grootste fout van de topmanagers is dat zij traditionele discretie voor hun geld eisen. Zij verlangen een eind aan de demoniserende discussie. Maar dat zit er niet in. Ten onrechte ook proberen zij de hoogte van hun inkomen met redenen te omkleden, te rechtvaardigen. Een betere strategie is de klassieke Amerikaanse: word mecenas en toon de wereld wat voor moois je allemaal met dat geld doet. Bedeel er ziekenhuizen, universiteiten en musea mee, in plaats van het stil te houden. Zulke giften doen wat geen redenering vermag: zij legitimeren ‘zelfverrijking’.

Maar angst voor criminelen noopt weer tot discretie. Wie een opvallend, kapitaal huis bewoont, zet liever geen naam naast bel of brievenbus en mijdt de telefoongids. Extra aandacht van de politie voor de veiligheid van de rijken is immers niet voorhanden. Eerlijk delen arm en rijk de ervaring dat de politie op momenten van nood niet optreedt. Arm mag hier hoop uit putten. Als de elite de wanprestaties van de politie niet langer pikt, is er eindelijk kans op verbetering.

Trouwens, kan Nederland wel iets aan de inkomens van de top van multinationals veranderen? Nauwelijks. Nationale regels zijn op dit vlak niet effectief. De politiek kan wél excessen in de publieke sector en de wirwar van zelfstandige bestuursorganen (zbo's) tegengaan. Dat vergt geen retoriek, maar inzicht en regulerend en toezichthoudend geduld. Helaas niet iets waar Den Haag in uitblinkt.

07-06-2003