Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land

[p. 81]

Een representatiever kiesstelsel

Is Nederland toe aan een nieuw kiesstelsel? Moet het systeem van evenredige vertegenwoordiging, dat relatief veel zeggenschap bij politieke partijen legt, wijken voor een districtenstelsel of een gemengd stelsel? Dat zou de kiezers meer invloed geven en een ander type volksvertegenwoordiger genereren dan de gangbare grijze muizen. Doordat er in deze al tientallen jaren slepende kwestie nog geen begin van overeenstemming is ontstaan, komt er maar geen schot in. Electorale schokken en staatscommissies leverden geen consensus op. Voor staatsrechtelijke hervormingen bleek in Nederland geen meerderheid te vinden. Even leek de Opstand der Burgers van 2002 beweging te hebben gebracht in de eeuwige impasse. De schrik zat er goed in bij de ‘gevestigde partijen’, zoals ze toen opeens weer heetten. En toen d66 begin 2003 in de kabinetsformatie in beeld kwam, bood die partij andermaal het districtenstelsel als panacee aan voor ‘de crisis in de politiek’.

Zo kreeg d66-minister De Graaf in Balkenende 11 de opdracht om met een wetsontwerp te komen. Intussen is dat er alweer enige tijd, maar een warm onthaal is uitgebleven. Alleen zijn eigen d66 steunt het plan van De Graaf voor een gemengd kiesstelsel naar Duitse snit: gewapend met twee stemmen kiest de kiezer voor een landelijke lijst en voor een districtsgebonden kandidaat. Door de andere partijen (en veel deskundigen) is het inmiddels afgedaan als een gekunsteld, onbegrijpelijk en onwerkbaar systeem. Daarom ziet het ernaar uit dat deze afspraak uit het regeerakkoord niet ver zal komen. Jammer, want hoewel de evenredige

[p. 82]

vertegenwoordiging ooit de nodige voordelen bood, beginnen de laatste decennia de nadelen steeds meer te overheersen.

Hét argument voor evenredige vertegenwoordiging is altijd geweest dat die representatiever is dan een districtenstelsel. Elke politieke schakering komt aan haar trekken in de volksvertegenwoordiging. Het districtenstelsel daarentegen legt minderheden het zwijgen op en zou bijvoorbeeld het kleinchristelijke geluid doen verstommen. Ook ouderenpartij(en) en Fortuyn zouden kansloos zijn. Evenredige vertegenwoordiging werpt geen drempels op, geeft iedereen een effectieve stem en werkt uitstekend als waarschuwingssysteem: signalen uit de samenleving dringen snel tot de politiek door. Het is een ideaaltypische omschrijving. Dat neemt niet weg dat evenredige vertegenwoordiging prima paste bij de verzuiling, met haar stevig gewortelde massa- en beginselpartijen. Maar geldt dat ook nog voor het huidige politieke bestel - de verzuiling voorbij, maar nog zonder eigen karakteristieken?

De afnemende maatschappelijke weerklank van politieke partijen en het verval van ideologieën heeft tot een democratie geleid waarin ontwortelde partijen de dienst uitmaken, met weinig participatie en lijkbleke volksvertegenwoordigers. De evenredige vertegenwoordiging bestaat bij de gratie van lijstvullers, lieden zonder eigen mandaat, uitverkoren door partijen. De kiezers bepalen niet wie er gekozen worden, maar voornamelijk hoeveel er worden gekozen van iedere partijlijst. Zonder massapartijen brengt de evenredige vertegenwoordiging een in zichzelf gekeerd politiek systeem voort. Politici zijn meer met elkaar bezig dan met hun kiezers.

Tegenover de aantoonbare nadelen van evenredigheid staan de verwachte voordelen van het districtenstelsel. Dat mobiliseert de kiezers, omdat verkiezingen altijd om de machtsvraag gaan: alleen de winnaar behaalt een zetel. In theorie leidt dit tot een levendige verkiezingsstrijd, hoge opkomstcijfers en mogelijk een geringere rol voor politieke partijen. Partijloze kandidaat-volksvertegenwoordigers kunnen een eigen campagneorganisatie opzetten. Het districtenstelsel staat dicht bij de kiezers en geeft een ander type

[p. 83]

politicus kansen dan voegzame partijgangers. Invoering zou weliswaar verlies aan representativiteit betekenen: politieke minderheden zijn er slechter mee af. Maar ook winst, doordat andere, ongebonden temperamenten, stijlen en voorkeuren aan bod komen. Per saldo zou er een ander type representativiteit kunnen ontstaan, die weliswaar minuscule politieke strominkjes benadeelt, maar royaal ruimte biedt aan diversiteit, aan personalise-ring, aan rituelen van de machtsstrijd, expressieve waarden en theatrale behoeften.

Zo'n verschuiving zou goed aansluiten bij de veranderende functie die het parlement en de media in de huidige ‘populaire democratie’ of ‘toeschouwerdemocratie’ spelen. Uiteraard blijft de volksvertegenwoordiging nodig om de democratische meerderheid te bepalen en een regering te vormen. Maar effectieve controle op de macht wijkt noodgedwongen steeds vaker voor een symbolische toezichtsrol. Het parlement moet daarom vooral in staat zijn goede voorstellingen te produceren. Mede hierom ben ik voor de herinvoering van het districtenstelsel. In het tijdperk van massaorganisatie en emancipatie vervulde de evenredige vertegenwoordiging geweldige diensten. Maar die tijd is voorbij en de democratie moet in verschillende opzichten een andere draai nemen. Toch is de weerstand tegen een districtenstelsel of een gemengd stelsel à la De Graaf van dien aard, dat ik het er niet van zie komen. Er kleven ook serieuze nadelen aan en een meerderheid zal uitblijven. De impasse houdt aan.

Misschien moet er ook helemaal niet worden gekozen en kunnen we het allebei doen: evenredige vertegenwoordiging voor de Tweede Kamer, een districtenstelsel voor de Eerste Kamer. De kwakkelende senaat wordt niet afgeschaft, maar begint een geheel nieuw leven. Zo kan een tweeledig stelsel ontstaan dat uiteenlopende functies vervult en dito humeuren en temperamenten een podium biedt.

04-09-2004