Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land

[p. 75]

De val van een publieke man

Serieus doordringen in de omvangrijke stapel papier met de pastorale titel Bruggen bouwen, het rapport van de parlementaire commissie-Blok, is me nog niet gelukt. En aangezien men dient te zwijgen over wat men niet heeft gelezen... Eerst huiswerk doen. Misschien lag het ook aan de ongenaakbare omvang van dat rapport, dat Nederland zich maar al te graag liet afleiden door iets veel onderhoudenders: de verwikkelingen rond een Amsterdamse wethouder. Vergeleken met de taaie integratieproblematiek is de zaak-Oudkerk onbenullig, maar evengoed weerspiegelt die affaire ingrijpende veranderingen in de Nederlandse politieke cultuur.

De politiek, zo werd weer duidelijk, bestaat steeds meer bij de gratie van het persoonlijke. Hoe is anders de immense nationale aandacht te verklaren voor een lokale flutkwestie zonder politieke consequenties buiten de hoofdstad? Dat Oudkerk op de Amsterdamse zender at5 opening van zaken gaf, was tot daar aan toe, maar de gevallen wethouder mocht diezelfde avond ook opdraven in b&w en nova. Het optreden van de zondaar riep zowel verbazing als bewondering op. Daar was-ie dan: binnenstebuiten gekeerd, maar niettemin zéér beeldvullend, de man van wie het hele land belastende details uit zijn persoonlijke levenssfeer kende. Wat doet iemand op het moment van zijn verplettering? Het moet gezegd, Oudkerk wist er uitstekend raad mee. Verwoest en boetvaardig, bereid tot grondig zelfonderzoek, doorspekte hij zijn deemoed met boosheid over de schending van zijn privacy.

[p. 76]

Oudkerks woede is even begrijpelijk als achterhaald. Het land zag een ‘publieke man’ die aanspraak maakte op privacy, maar tegelijk geen enkele poging deed om zijn persoonlijke levenssfeer echt af te grenzen. Op mogelijk het bitterste moment van zijn leven zwolg hij. Camera's zijn instinctief dol op zulk narcisme en registreerden dan ook - tegelijk liefdevol en voyeuristisch - iedere trilling van mondhoek of ooglid, elke zucht van ellende, iedere aanzet tot flirtend glimlachje van de oud-wethouder.

Deze Big Brother-imitatie onderstreepte dat de casus-Oudkerk een perfecte illustratie is van The Fall of Public Man, zoals in 1977 opgetekend door de Amerikaanse socioloog Richard Sennett. Het openbare leven, aldus Sennett, bezwijkt onder de hang naar, ja zelfs de ideologie van intimiteit en persoonlijkheid, waardoor het onderscheid publiek-privé teloorgaat en een politieke orde in een psychologische orde verandert. Oudkerk bleek inderdaad geen moment te staan voor welomschreven politieke opvattingen: hij representeerde slechts zijn rondborstige, ongekamde zelf, ruige authenticiteit en emotionele kwetsbaarheid.

Deze psychologisering van de politiek blijkt te werken ook. Heel veel mensen vinden dat Oudkerk, wiens politiek uit niet meer dan zijn persoon bestaat, toch recht op een privé-sfeer heeft. Peilingen (en ingezonden brieven) suggereren dat hij onverminderd populair is en dat men hem zijn zonden vergeeft - of die niet als zodanig ziet. Sinds Fortuyn verrassen zulke feiten niet echt meer. De ‘populaire democratie’ hecht meer waarde aan personen dan aan partijen. Door het functieverval van de politieke partijen lijkt deze ontwikkeling nauwelijks nog te keren. Aan personalisering en psychologisering van publieke zaak en politiek kleven grote bezwaren, maar gezien de zwakte van de partijorganisaties houdt deze ontwikkeling ook een belofte in. Politici zullen moeten leren hun persoon effectief met politieke issues en opvattingen te verbinden en met zo'n combinatie verkiezingen in te gaan.

De consequentie is wel dat de beoordeling van politiek via de persoon van de politicus gaat lopen of zelfs helemaal op diens persoon gebaseerd zal zijn. In de Amerikaanse politiek is menig-

[p. 77]

een al over karakterzwakte of kamertjeszonden gestruikeld. Onheus, unfair - maar bij gebrek aan duidelijke politiek-inhoudelijke maatstaven moet het oordeel van de kiezers toch érgens op stoelen. Psychologiserende lankmoedigheid, zoals in het geval-Oudkerk (en indertijd bij Clinton), past eigenlijk slecht bij geper-sonaliseerde politiek. Moreel falen, de faux pas, God, gezin en karakter zijn immers de coördinaten van dat systeem, bij gebrek aan meer politiek-inhoudelijke criteria.

Maar waar Amerika (Clinton buiten beschouwing gelaten) personalisering en psychologisering van de politiek paart aan een sterke (re)moralisering van het publieke leven, blijft in Nederland de personalisering samengaan met een door Paars aangemoedigde ‘demoralisering’ van de publieke ruimte. Opheffing van het bordeelverbod gaf hoerenlopers een morele vrijbrief: er is niets laakbaars aan, want het is niet verboden! Zo kan Nederland opgezadeld raken met een door personen gedomineerde politiek, zonder dat kiezers nog beschikken over ijkpunten - politiek of moreel - om politici de maat te nemen. Dan resteren alleen nog subjectieve, psychologische maatstaven, die de wat minder rondborstige en ‘authentieke’ politieke persoonlijkheden natuurlijk subiet diskwalificeren. Het geval-Oudkerk laat ook zien tot welke morele verwarring en laffe politieke oordelen psychologisering van het openbare leven kan leiden.

Maar een andere, optimistische kijk is ook mogelijk. Ja, er is sprake van demoralisering, maar die is selectief, vooral gericht op seksuele ‘zedelijkheid’. Op andere terreinen - discriminatieverbod, egalitaire omgang tussen mensen, relativering van hiërarchie - is de moraal juist aangescherpt. Onze politieke orde blijft dan ook een morele orde en wordt allerminst, zoals Sennett vreesde, gereduceerd tot psychologie.

24-01-2004