Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land

[p. 72]

Soevereiniteit en democratie

Een van de lessen die politiek Den Haag uit de stormachtige opkomst van Fortuyn heeft getrokken, is dat de democratie vernieuwd en verdiept moet worden. Het kabinet werkt daarom aan de gekozen burgemeester, de introductie van referenda en een verandering van het kiesstelsel. Zoals meestal in een democratie, is lang niet iedereen het eens met de voorgenomen veranderingen. Wat daarbij opvalt, is dat voor- en tegenstanders van de vernieuwingsplannen zich nauwelijks langs partijlijnen manifesteren. Enthousiasme - in beperkte mate - en scepsis - in overmaat - zijn in alle partijen te vinden, met de traditionele vernieuwingspartij d66 als enige uitzondering.

De leidende politici hebben weliswaar hun zegen aan een ronde van staatsrechtelijke vernieuwingen gegeven, maar de tegenstand is kwalitatief en kwantitatief van dien aard dat het pleit nog niet is beslecht. Verantwoordelijk d66-minister De Graaf gaat er nog een zware dobber aan krijgen. Het verzet is deels praktisch van aard en kant zich dan tegen specifieke uitwerkingen. De rechtstreeks gekozen burgemeester, oké, maar die moet dan wel niet langer de raad voorzitten. En meer van zulke kwesties. Maar velen blijken ook met kracht van argumenten verknocht aan de huidige vertegenwoordigende democratie en nemen heel principieel stelling tegen de vernieuwingsplannen.

Verschillende ‘kampen’ komen ook aan bod in het decembernummer van s&d, het maandblad van de Wiardi Beckman Stichting, wetenschappelijk bureau van de PvdA. Onder de titel ‘De-

[p. 73]

mocratie in de steigers’ is het voor een groot deel gewijd aan de voors en tegens van de staatsrechtelijke vernieuwingen. De sociaal-democratie blijkt verdeeld. Dat is nauwelijks opmerkelijk. Wel opmerkelijk is dat de ‘monarchale sleutel’ van de Nederlandse Grondwet als argument tegen staatkundige vernieuwingen wordt ingeroepen. De betreffende auteur, staatsrechtskundige F. de Vries, tevens PvdA-fractievoorzitter in de gemeenteraad van Groningen, doelt daarmee op de grote afwezige in Nederlandse Grondwet en democratie: de volkssoevereiniteit.

Inderdaad heeft de ‘volkswil’ ten onzent constitutioneel nooit het volle pond gekregen. Het soevereine volk moest nu eenmaal, tot de dag van vandaag, concurreren met die andere soeverein: de Koning. De Grondwet ademt die tweeslachtigheid. In De eed op de kaatsbaan, zijn fraaie afscheidscollege, wees de Leidse hoogleraar Van der Burg hier enkele jaren geleden ook al met nadruk op. Of sprake is van een oorzakelijk verband is moeilijk te zeggen, maar in de praktijk paste de verdonkeremaande volkssoevereiniteit perfect bij de voorkeuren van het politieke establishment. Sinds jaar en dag ziet deze het liefst een democratie die de volksinvloed sterk tempert. Meer democratie komt al snel in de buurt van populisme en, dus, verfoeilijke volkse gevoelens.

De Nederlandse democratie is indirect, vertegenwoordigend, elitair, consensusgericht, biedt een hoofdrol aan ‘bemiddelende’ partijen en grossiert in benoemde ambten. In vergelijking met andere landen gaan Nederlandse kiezers ook slechts hoogst zelden naar de stembus. Maar in het kielzog van ‘Fortuyn’ staan de regeringspartijen op het punt de balans enigszins te verschuiven en meer macht bij de kiezers te leggen. De beoogde staatkundige vernieuwingen zijn een poging om de vanouds zwakke Nederlandse volkssoevereiniteit te versterken. Ondanks interne kritiek is de PvdA bereid hierin met Balkenende 11 mee te gaan.

Het is een tegenstrijdige - of complementaire? - ontwikkeling. Op het Europese front gebeurt namelijk iets heel anders: daar levert Nederland steeds meer soevereiniteit in. Een Europese grondwet, hoe die er ook precies uit komt te zien, zal zeker geen einde maken aan die sluipende soevereiniteitsoverdracht. Om-

[p. 74]

helst Nederlands politieke elite de volkssoevereiniteit thans om verder machtsverlies in Brussel tegen te gaan, c.q. om nog wat Nederlandse democratie te redden? Volgens een Amerikaanse waarnemer, Marc F. Plattner, dreigt het lood om oud ijzer te worden. Onder de titel ‘Sovereignty and Democracy’ waarschuwt hij in het decembernummer van Policy Review, een tijdschrift van The Hoover Institution, dat democratie niet zonder soevereiniteit kan en soevereiniteit weer niet mogelijk is zonder de moderne staat. Dat wil zeggen: een afgebakende territoriale eenheid en duidelijke afspraken over wie er deel van uitmaken.

Aangezien de eu zich tot een ‘postmoderne’, niet-statelijke entiteit ontwikkelt, daagt in Europa zowel het einde van de (volks) soevereiniteit als van de democratie. Deze waarneming is niet nieuw, de Fransman Guéhenno deed haar al midden jaren negentig. Maar Plattner neemt nog iets anders waar: de opkomst van ideeën in Europese politieke en wetenschappelijke kring die het verdwijnen van ‘achterhaalde’ concepties als (volks)soevereiniteit en democratie toejuichen. Volk, volkssoevereiniteit, democratie en, als onontbeerlijke zetel daarvan, de natiestaat, waren ooit verlicht, modern, links. Dat beeld is aan het kenteren. Er is een Europees links ontstaan dat, mede onder verwijzing naar de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog, volkssoevereiniteit, democratie en de moderne staat vooral als gevaarlijke instituties beschouwt, die buitenstaanders uitsluiten en bedreigen.

Het is niet moeilijk om begrip te hebben voor zulke democratie- en staatsafwijzers. Op hol geslagen democratie en een ontketende staat zijn aantoonbare gevaren. Maar wat te denken van de heerschappij van een (zelfbenoemde) elite in een postmoderne Europese non-staat? Dan is minder Europa en meer nationale soevereiniteit en democratie toch werkelijk verkieslijker.

03-01-2004