Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land

[p. 69]

Populaire openbaarheid

Een conclusie uit de alweer bijna vergeten affaire-Wisse Smit is dat royalty tegenwoordig niet veel meer is dan een vorm van celebrity. Het zijn geen Nederlandse woorden, maar het duurt vast niet lang meer tot ook ‘celebrity’ goed Nederlands is voor: ‘populaire roem’, ‘mediafaam’, ‘gevierdheid’. Voetballers zijn onmiskenbaar celebrities, net als popsterren, captains of industry, soapacteurs, politici, weermannen en andere tv-gezichten, enkele journalisten, schrijvers, kunstenaars, deskundigen, mediamieke advocaten en hun roemruchte klanten. Klaas Bruinsma was celebrity, al was hij nooit in beeld. Maar Friso, een prins van den bloede - ook celebrity?

Klassieke Oranjeklanten als premier Balkenende en minister Donner denken van niet. Zij koesteren de gedachte dat het koningshuis wezenlijk anders is en aanspraak kan maken op een speciale bejegening. Celebrity is profaan, werelds - en mag dus bespot, gehoond, gepersifleerd worden. Royalty is daarentegen sacraal - en dan mag dat niet. Eerbied is geboden. De monarchie staat boven de regels die voor gewone stervelingen gelden. Het is een groot misverstand. In onze gedemocratiseerde, onttoverde, samenleving is niets ‘heilig’ meer en bestaat alles bij de gratie van populaire instemming. Dat geldt zelfs voor de monarchie, hoezeer dit instituut nu ook juist bedoeld was om een deel van het maatschappelijk en staatkundig leven aan het domein van de volksgunst te onttrekken.

Het koningshuis is allerminst gewijd - we weten wel beter. Met

[p. 70]

ontzettend veel goede wil en opgeschorte scepsis kan de oorsprong nog wel als zodanig worden gezien, maar voor het heden geldt dat zeker niet. Wél kunnen we natuurlijk met z'n allen doen alsof, maar dat is wat anders. De monarchie is en blijft een keuze, geen voorzienigheid. Nederland kent dan ook eigenlijk geen constitutionele, maar een ‘populaire monarchie’. Net als andere, meer laag-bij-de-grondse instellingen bestaat zij alleen zolang het volk dat wil. De Oranjes weten dat sinds jaar en dag en gedragen zich er ook naar. Wie er ook verder nog in het sacrale karakter van de monarchie mogen geloven, de Oranjes zeker niet. Zij zetten liever public relations in en uitgekiende mediastrategieën om het voortbestaan van de monarchie te waarborgen.

In hun onbekookte aanval op de florerende Oranjesatire aten Balkenende en Donner van twee walletjes. Aan de ene kant riepen zij op de onschendbaarheid van het gewijde te respecteren. Tegelijkertijd bleken ze goed te beseffen dat de monarchie helemaal niet heilig is, maar afhankelijk van de volksgunst, net als hun kabinet. De mythe is doodgewoon mensenwerk en kan dus ook kapot worden gemaakt. Beide ‘staatslieden’ hebben het geweten: zelden heeft een premier zo genadeloos op z'n falie gekregen. Toch is te weinig opgemerkt dat hun uitlatingen in een breder patroon passen. In deze kwestie stonden Balkenende en Donner alleen, maar niet met hun thema. Alom - links en rechts - heerst onbehagen over de media.

Zeker sinds de opkomst van Fortuyn is er een intellectueel offensief op gang gekomen tegen al te vrije, ongebreidelde en onstuurbare media. Dit beeld van ‘de’ media, zoals neergelegd in enkele gezaghebbende rapporten en studies, wint veld in kringen van pers- en beleidswetenschappers, politicologen, juristen en praktiserende politici. Het onbehagen heeft veel weg van morele paniek en put uit verschillende bronnen. ‘Fortuyn’ is er een van, net als ‘commercialisering’, de verzwakte positie van de klassieke gedrukte media en de ‘hype’ die telkens heet te ontstaan als nieuwe en oude (audiovisuele) media elkaars megafoon worden bij het in vereniging onthullen van sappige schandalen.

Het offensief tegen de ‘medialogica’, zoals het afkeurend wordt

[p. 71]

genoemd, moet serieus worden genomen; men heeft argumenten. Maar het geeft óók blijk van een ouderwets en allesbehalve onschuldig verlangen naar controle en regulering, de veilige haven van een gezagsgetrouw persbestel dat zijn ‘voorlichtende taak’ tot tevredenheid van deskundigen en andere autoriteiten vervult. De nadelen van onze rommelige, vercommercialiseerde, mogelijk zelfs verwilderde mediademocratie zijn zonneklaar. Maar het optreden van de zelfbenoemde heelmeesters is niet zonder gevaar. Net als Balkenende en Donner wantrouwen zij het onderscheidings- en oordeelsvermogen van ‘gewone’ lezers, kijkers, luisteraars, websurfers en kiezers. Aldus nemen zij stelling tegen een nieuwe fase in de geschiedenis van de openbaarheid. Zij willen autoriteiten tegen media en mediaconsumenten tegen zichzelf in bescherming nemen en ijveren zo voor terugkeer naar een elitaire openbaarheid.

Ingrijpende veranderingen in de openbaarheid hebben zich ook vóór de huidige ‘populistische wending’ geregeld voorgedaan. Dat was altijd weer wennen voor de ‘gevestigden’ en leidde ook steeds tot gesomber over ‘vervlakking’ en ‘verloedering’. Kurt Baschwitz, pionier van de perswetenschap, zag zich vlak na de Tweede Wereldoorlog al geroepen dit pessimisme over ‘de intelligentie van het krantenlezend publiek’ te weerleggen. Er was nog geen televisie of internet te bekennen, maar al wel hetzelfde wantrouwen jegens ‘de massa’ als nu. Baschwitz: ‘De inadequate angst voor iets onbepaalds dat men massa noemt en waarin men onverstand en onberekenbaarheid belichaamd wil zien, zou in democratische landen tot een verlammende idee kunnen worden.’ Precies. Leve de vrije pers en de ongedisciplineerde openbaarheid!

15-11-2003