Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land

[p. 66]

Politieke rechtspraak

Na Fortuyn zijn al verschillende heilige huisjes van de vertegenwoordigende democratie gesneuveld. Nog even en Nederland kent het raadgevend referendum en de gekozen burgemeester. Aan een (gedeeltelijk) districtenstelsel wordt gewerkt. In politieke partijen wijzen niet langer ‘bonzen’ partijvoorzitters en partijleiders aan, maar de leden in rechtstreekse verkiezingen. Inmiddels circuleren er ook voorstellen om de rechter wetten aan de Grondwet te laten toetsen.

Strekking van het hernieuwde democratische elan sinds het ‘revolutiejaar’ 2002 is: meer zeggenschap voor kiezers, grotere verantwoordingsplicht voor gekozenen, doorzichtiger politieke processen. Over de wenselijkheid van meer democratie heerst een brede, zij het wat angstige consensus. De weinige dissidenten kanten zich vooral tegen voorstellen die de (evenredig) vertegenwoordigende democratie zouden verzwakken.

Het raadgevend referendum moet het bijvoorbeeld ontgelden, omdat het gekozen volksvertegenwoordigers onder curatele stelt van hun eigen kiezers. Ogenschijnlijk verbetert dat het toezicht op de macht, maar in feite wordt effectieve democratische controle volgens de critici juist moeilijker, omdat die goed afgebakende, samengebalde politieke macht vereist. Machtsdeling hoort bij de democratie, maar genivelleerde en eindeloos met allerlei derden gedeelde macht tendeert naar ongrijpbaarheid. Zie bijvoorbeeld de minister die, handen losjes in de lucht, het parlement trouwhartig komt vertellen dat hij, helaas,

[p. 67]

niet aanspreekbaar is omdat hij ‘er niet over gaat’.

Of het raadgevend referendum de vanouds paternalistische Nederlandse democratie zal schaden, staat nog te bezien. Vast staat wel dat vertegenwoordigende politici de afgelopen decennia veel macht en invloed moesten inleveren als gevolg van het systematisch inperken van de werkingssfeer van de nationale politiek. Dit machtsverlies heeft vermoedelijk sterk bijgedragen aan de politieke malaise die Fortuyn in staat stelde zijn Opstand der Burgers te ontketenen. Machtsverlies heeft zich op veel fronten tegelijk voorgedaan. ‘Europa’ dringt als wet- en regelgever steeds dieper de lidstaten binnen. Internationale verdragen bemoeien zich in wurgend detail met de aangelegenheden van de voorheen soevereine Nederlandse staat. Door wetgeving en juridisch activisme rukken (bestuurs)rechters op, ten koste van de politieke beslisruimte. Grote ambtelijke bureaucratieën blijken immuun voor effectieve politieke sturing. Zelfstandige bestuursorganen - instellingen waarover de politiek ooit zeggenschap had - zijn beroofd van elke politieke bemoeienis, net als verzelfstandigde of geprivatiseerde staatsbedrijven.

Ook decentralisatie onttrok veel beleid en zeggenschap aan ‘Den Haag’. De nationale munt legde het loodje, normen voor begroting en staatsschuld liggen vast in emu-verdrag en Stabiliteitspact. Deskundigen zonder verantwoordingsplicht jegens kiezers heersen op allerlei terreinen waar vroeger democratische politici de dienst uitmaakten. Het machtsverlies van de politiek houdt volgens sommigen zelfs ‘het einde van de democratie’ in. Als de politiek bijna nergens over gaat, ligt het voor de hand dat mensen hun belangstelling ervoor verliezen. Staat er niets op het spel, dan laten kiezers het massaal afweten.

Een eerste vereiste voor vitale democratie, voor serieus debat, kiezersparticipatie en democratische machtsvorming, is dat gekozen politici zeggenschap hebben over belangrijke zaken. De voorstellen van GroenLinks-leider Femke Halsema en PvdA-voorman Wouter Bos om wetten door de rechter aan de Grondwet te laten toetsen, is daarmee in strijd. Democratisch gekozen politici verliezen dan immers nog meer macht. Dat strookt mis-

[p. 68]

schien wel met een nieuw democratisch realisme, dat meer verwacht van de rechtsstaat dan van de democratie. Maar hoe lang blijft een rechtsstaat zonder democratie een rechtsstaat?

Er kleven nog meer bezwaren aan de toetsingsgedachte. Wie rechters wetten laat toetsen, politiseert de rechter. Hoe desastreus dat uitwerkt, is gebleken in de Verenigde Staten, waar telkens felle (partij)politieke strijd ontbrandt als er een hoge rechter moet worden benoemd. Na de Tweede Wereldoorlog heerste tientallen jaren een ‘progressief’ Hooggerechtshof dat met vergaande uitspraken (onder meer over rassenscheiding, abortus en de doodstraf) immense invloed had op het politiek-maatschappelijk leven. Opvattingen waarvoor geen politieke meerderheid bestond, triomfeerden niettemin via de rechter. Niet de wetgever bepaalde wat de wet van het land was, maar de rechter.

Het juridisch activisme van het Hooggerechtshof leidde tot heftige politieke strijd, die nog altijd voortwoedt. Het Amerikaanse neoconservatisme is in veel opzichten de politieke reactie op wat werd gezien als usurpatie van politieke macht door politiek onbevoegden. De neoconservatieve revolte had haar oorsprong in de strijd voor ‘strikt constitutionalisme’: in de rechtspraak moet het om de wet gaan, niet om de eigen opvattingen van de rechters. De orthodoxie won deze strijd - sinds de jaren van Reagan en Bush sr. overheerst in het Hooggerechtshof de stem van neoconservatieve rechters.

Zou het in Nederland anders gaan? Zoals het is, is er al geen gebrek aan juridisch activisme: in het vreemdelingenrecht, maar ook op terreinen als abortus, euthanasie, kraken en drugsbeleid zagen rechters en advocaten geregeld kans om gekozen, maar weifelmoedige politici de wet voor te schrijven. Als ook constitutionele toetsing mogelijk wordt, zullen nog meer gepassioneerde betrokkenen voor de strategie kiezen om wat in de politiek onhaalbaar blijkt, bij de rechter te bevechten. Met heftige strijd over de politieke kleur van rechters en rechtscolleges als gevolg. Dat zal het aanzien van de rechtspraak ernstig schaden, maar ook de democratische politiek.

08-11-2003