Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land

[p. 55]

II Zonder macht geen democratie

[p. 57]

Leve de provincie

De verkiezingen voor Provinciale Staten, maart 2003, waren weer een lusteloze vertoning. Minder dan de helft van de kiesgerechtigden nam de moeite om naar de stembus te gaan. Alleen het omstreden Europees Parlement heeft een lagere opkomst. Provinciale volksvertegenwoordigers hebben een zwak mandaat en de Provinciale Staten tobben met een legitimiteitsprobleem. Voeg hierbij het functieverlies van de provincie, ingeklemd tussen Rijk en gemeente, en het beeld van een zieltogende bestuurslaag is compleet. Dat via de Staten de zetels van de Eerste Kamer worden gevuld, lijkt de kiezers niet extra te prikkelen om naar de stembus te gaan. Bovendien, ook de Eerste Kamer kampt chronisch met vragen over haar functie en rechtmatigheid.

De vaak gehoorde oplossing voor deze problemen is: opheffen, we kunnen het best stellen zonder provincie en senaat. Dit is de knipperbolformule. Toen bleek dat de feloranje knipperlichten bij zebrapaden overstekende voetgangers een vals gevoel van veiligheid gaven, werd de knipperbol afgeschaft. Probleem opgelost. Zou Nederland werkelijk democratischer worden zonder provincies en Eerste Kamer?

Opdoeken betekent om te beginnen dat burgers minder vaak kunnen stemmen. In principe is dat democratisch verlies. Logischer zou het zijn om de huidige combi-stem voor Staten en senaat te ontvlechten. Misschien lag het in de tijd van onze founding fathers anders en kon men toen nog, ongeacht de kwesties die speelden, met een en dezelfde stem Staten en Eerste Kamer aan-

[p. 58]

wijzen. Maar tegenwoordig is niemand nog uit één stuk gehouwen, zoals onze negentiende-eeuwse voorvaderen. Bovendien houden beide bestuurslagen zich met zeer uiteenlopende zaken bezig. Ook daarbij past geen ondeelbare stem.

Stel bijvoorbeeld dat u in de provincie uw stem had willen verheffen tegen betonsocialisten die voornemens zijn een middeleeuwse polder te offeren aan ‘domme’ havens en bedrijfsterreinen. Net als veel economen begrijpt u immers dat met verfijnd beleid grotere welvaartseffecten te boeken zijn dan met grootscheepse investeringen in voor de Nederlandse kenniseconomie achterhaalde, laagwaardige activiteiten als overslag en transport.

Op weg naar het stemhokje liet u uw slimmere keuzen nog eens de revue passeren: biologische landbouw, behoud van de grutto, upgraden van uitgewoonde stadsgebieden, herinrichten van vervallen bedrijfsterreinen, impulsen voor technisch onderwijs. Het moet ook maar eens uit zijn met steeds weer nieuwe ‘zichtlocaties’ langs brede ontsluitingswegen. Het zou dus GroenLinks worden. Maar u rekende buiten uw alter ego, dat zich gaandeweg begon te roeren: ‘Een stem op GroenLinks is een stem op Chirac. Wil je dat wel?’

De combi-stem is een verscheurde stem, omdat het op een hoop gooien van provincie en Eerste Kamer geen rekening houdt met onze ‘postmoderne’ meervoudigheid. Vóór ‘law and order’ in de binnenstad, vóór een hoog grondwaterpeil in het veenweide-gebied, vóór de oorlog tegen een tiran. Ons ene hoofd kent meerdere zinnen. Dat is geen zweven, maar weloverwogen kiezen op grond van issues. Een aparte ‘provinciale’ stem, zonder gevolgen voor de Eerste Kamer, stelt kiezers beter in staat om doelgericht te stemmen. Dat systeem sluit aan bij een samenleving waarin politieke voorkeuren niet langer blind volgens beginsel en ideologie te ordenen zijn.

‘Gedifferentieerd’ en uitgesproken kiezen kan alleen als er meerdere bestuurslagen zijn. Provincies stellen kiezers bijvoorbeeld in staat onbezwaard ‘groen’ te stemmen. Het provinciebestuur moet dan wel op terreinen als natuur, milieu, verkeer en ruimtelijke ordening wezenlijke bevoegdheden houden of krij-

[p. 59]

gen. Het opheffen van de provincie verschraalt daarentegen onze democratische mogelijkheden. Kiezers kunnen zich dan alleen nog over echt landelijke en echt plaatselijke kwesties uitspreken. Het is de vraag of iemands groene voorkeuren dan nog wel voldoende aan bod komen. Die liggen immers hoogstwaarschijnlijk in één mandje met verafschuwde landelijke beleidskeuzen.

Provincies garanderen bovendien het voortbestaan van kleine(re) gemeenten. Jarenlang is geijverd voor steeds grotere gemeenten, maar de opmars van bestuurlijke grootschaligheid en dito ‘rationaliteit’ lijkt tot staan gebracht. Wie kleine gemeenten wil, kan niet zonder provincie. En omgekeerd: wie de provincie afschaft, kiest voor grote gemeenten. Kortom, het functioneel en democratisch tekort van de provincie kan teruggedrongen worden. Dat is beter dan opheffen, een ingreep die Nederland en passant van z'n staatkundige geschiedenis zou beroven.

Ook de Eerste Kamer verdient het te blijven bestaan. Maar zij dient wel rechtstreeks te worden gekozen, tegelijk met de Staten. Vijftig senatoren, een paar per provincie, als vertegenwoordigers van districten met een vergelijkbare bevolkingsomvang. Sinds jaar en dag breken staatkundige vernieuwers zich het hoofd over de vraag: evenredige vertegenwoordiging of districtenstelsel? Beide hebben hun voor- en nadelen. Een gemengd stelsel kan het beste van beide werelden bieden. Evenredige vertegenwoordiging in de Tweede Kamer, de controlerende Eerste Kamer gekozen volgens het districtenstelsel. Zo'n senaat-nieuwe-stijl heeft minder binding met politieke partijen en is een kraamkamer voor politieke persoonlijkheden en nieuwe organisatievormen. Aan gezag hoeft het haar niet te ontbreken.

Het opheffen van democratische organen is een lui idee. Liever meer dan minder democratie. Nederlandse kiezers hebben al weinig te kiezen en nog minder te zeggen. De opgave is veeleer om kwakkelende organen relevant en gezaghebbend te maken.

15-03-2003