Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land

[p. 52]

Opstand van het establishment

Kranten, politieke partijen, omroepen en vakbonden hebben met elkaar gemeen dat ze steeds minder ‘leden’ hebben. Die lopen weg, heet het, maar in werkelijkheid sterven ze uit. De Amerikaan Robert Putnam toonde aan dat de neergang van de civic generation (‘burgerplichtgeneratie’), waarvoor dat soort maatschappelijke betrokkenheid vanzelfsprekend was, in de Verenigde Staten al halverwege de jaren zestig inzette.

De ontbinding van grote, vrijwillige collectiviteiten was toen ook in Nederland al gaande: ontzuiling noemden we dat. Steeds minder mensen zien zichzelf nog als voetsoldaat van sociaal-economische of levensbeschouwelijke bewegingen. Als fundament van de groepsidentiteit verloor ‘het lidmaatschap’ snel aan belang. Abonnee van Het Vrije Volk, lid van de vakbond, PvdA, vara en het eigen ziekenfonds - het was een komen en gaan van kwitantielopers in het Nederland der ‘nette armoede’.

Naderhand is vaak geschamperd over het gesloten universum van ‘de beweging’, met het boekenplankje omnibussen van De Arbeiderspers als verstikkend middelpunt. Dergelijke grootbur-gerlijke oordelen over ‘kleine luiden’ zijn geheel misplaatst. Het boekenplankje, de toewijding aan de krant, een portret van Troelstra in het trapportaal - door zijn emancipatiedrang was die wereld eerder bewonderenswaardig en ontroerend dan iets om op neer te kijken.

Maar het is wel voorbij, voorgoed. Massapartijen werden gesubsidieerde kaderpartijen, de omroepverenigingen hielden hun

[p. 53]

leden nog lang vast dankzij hun monopolie op de programmabladen, maar verliezen nu ook snel terrein, kranten zien zich gedwongen zichzelf steeds opnieuw uit te vinden. De grote collectiviteiten uit het tijdvak van de verzuiling zijn verstrooid en versnipperd geraakt, door individualisering en commercialisering: van trouw vara-lid tot Edah-koper en sbs-kijker. Groepen ideologisch gelijkgestemden veranderden in marktsegmenten van mensen met eenzelfde levensstijl.

Naar verhouding heeft de vakbeweging in dit geweld redelijk standgehouden. Weliswaar werd ze gedecimeerd in de marktsector: met name in nieuwe delen van de economie, zoals de ict-sector, boeren de bonden ronduit slecht. Ook gaat er bar weinig werfkracht van hen uit op jonge, goed opgeleide werknemers - met drastische vergrijzing als gevolg. Maar in de quartaire sector zijn ze nog altijd sterk.

Dit relatieve succes is te danken aan de zogeheten ‘moderne vakbeweging’, begin vorige eeuw ontstaan, die koos vóór constructief onderhandelen over alleszins redelijke verbeteringen voor werknemers en tégen politiek activisme. Die moderne vakbeweging was nooit primair ‘identiteitsorganisatie’, maar belangenorganisatie. Anders dan omroep, krant of politieke partij vervulden de bonden in Nederland van oudsher voor hun leden een directe economische functie. En terwijl de publieke omroep het zwaar te verduren kreeg van de commerciële zenders, kranten van televisie en internet, politieke partijen van de media, hebben zich nooit nieuwe instituties aangediend die de vakbeweging concurrentie aandeden. Ondernemingsraden zijn op hun best rivalen, geen concurrenten. Op het gebied van arbeidsvoorwaarden, hun kerntaak, hoeven de bonden niets of niemand naast zich te dulden.

Als feitelijke monopolist geniet de vakbeweging ook nog eens zware wettelijke bescherming. De overheid bekrachtigt het alleenvertoningsrecht op arbeidsvoorwaardelijk terrein door cao's aan bedrijfstakken op te leggen. In allerlei overlegorganen zijn bonden de enige rechtmatige vertegenwoordigers van de werkende bevolking - ook al organiseren zij inmiddels slechts een

[p. 54]

miniem deel der werkenden. Hun beschermde status komt neer op het recht om altijd namens alle werknemers op te treden.

Het is vertegenwoordiging zonder mandaat, een benauwend systeem. Stel je voor dat kranten en politieke partijen daar ook toe in staat waren! Hoewel de bonden er in de regel verantwoordelijk mee zijn omgesprongen, deden zich bij de uitvoering van de oude wao toch ontsporingen voor waar zij een zeer belangrijk aandeel in hadden. En wellicht wilden vakbondsbestuurders ook, gestimuleerd door het monopolie op belangenbehartiging, na de ontzuiling wat al te lichtvaardig een zelfstandige politieke rol gaan spelen.

Ook de voorstellen van het kabinet-Balkenende om de verzorgingsstaat beter te laten sporen met voortschrijdende vergrijzing en ‘decollectivisering’, hebben de vakbeweging tot een vooral politieke reactie verleid. Geobsedeerd door het ‘rechtse kabinet’, weigeren fnv-voorzitter Lodewijk de Waal en de zijnen een eigen antwoord te geven op de cruciale vraag hoe solidariteit moet worden georganiseerd in een steeds heterogenere samenleving. Met de verbeten strijd voor onverkorte handhaving van prepensioen heeft men het zich - onder druk van het vergrijsde ledenbestand? - onnodig moeilijk gemaakt. De vakbeweging dacht niet actief mee met het kabinet, maar ging met veel geraas de machtsstrijd aan.

Die moet binnenkort culmineren in een omvangrijke demonstratie op het Museumplein. Maar hoe omvangrijk moet een mensenmassa zijn om argumenten kracht bij te kunnen zetten? Wanneer win je? Dat is het vervelende van de straat: daar bestaat de meerderheidsregel niet. Afgezien daarvan: past het de door de overheid zo goed beschermde vakbeweging wel om zich als buitenparlementaire oppositie te manifesteren, om establishment én dissident te zijn? Het is een raadsel waarom de PvdA, die onder Wouter Bos juist een eigen antwoord wil gaan geven op de vragen waar de vakbeweging met een boog omheen loopt, met dit establishment mee gaat stampen.

18-09-2004