Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land

[p. 49]

Alles beweegt

Het behoorde tot de clichés van het bijna voorbije jaar 2003 om zorgelijk vast te stellen dat politiek Den Haag in de greep der restauratie is. De rust van het graf, zo heet het, is er neergedaald, maar ondertussen voert Balkenende 11 wel een hard rechts, conservatief beleid. Voor we het weten ontglipt een derde gemeenplaats aan ons clichémannetje: de PvdA stelt daar niks, nada, tegenover; Wouter Bos legt cda en vvd geen strobreed in de weg en blijft in de Tweede Kamer onzichtbaar.

Om met dat laatste te beginnen: dat is een zegen voor de parlementaire politiek. Terecht brak Bos met de naargeestige gewoonte dat de (linkse) oppositieleider zich altijd en eeuwig tegen het kabinet keert. In plaats van zich naar dat vermoeiende ritueel te voegen, opponeert Bos selectief en ingetogen, waardoor hij zichzelf tegelijk de ruimte geeft om geloofwaardig te werken aan programmatische en ideologische vernieuwing van de sociaal-democratie. Door zich niet te overschreeuwen, ontsnapt hij aan de houdgreep van sleetse doctrines. Bos toont zich ook realist door zich niet te laten meeslepen door de volksfrontmythologie van de ‘eenheid van links’. Een overtuigd reformistische PvdA heeft als het erop aankomt meer gemeen met cda en vvd dan met klein links. Regeren zal te zijner tijd bovendien met een van de andere grote partijen moeten gebeuren. Geen dagdromen dus over een linkse meerderheid. Bos' opstelling biedt hem bovendien de kans om zo nu en dan gemene zaak te maken met een deserterende regeringspartij. Se-

[p. 50]

lectief opponeren past goed bij afwisselend optrekken met cda of vvd.

Zo oppositie voeren hoeft niet vergeefs te zijn, wie daarentegen een volksfront aanvoert is gedoemd van nederlaag naar nederlaag te sukkelen. Zo'n volksfront blokkeert bovendien toekomstige coalitiemogelijkheden. Het gelijk van Bos blijkt uit de peilingen, waarin de PvdA het uitstekend doet. Kiezers hebben kennelijk waardering voor een genuanceerde, geloofwaardige oppositie. De inhoudelijke heroriëntatie van de PvdA betreft primair immigratie/integratie en de verzorgingsstaat, maar stopt niet bij staatkundige vernieuwingen (gekozen burgemeester) en Europa: stuk voor stuk kwesties die in de PvdA jarenlang op slot zaten. Van stilstand is bij deze partij derhalve geen sprake. Het is geen toeval dat deze beweging zich voltrekt onder leiding van de eerste rechtstreeks door de leden gekozen partijleider. Bos heeft armslag doordat hij beschikt over een solide dubbel mandaat: van zijn leden en van zijn kiezers.

Bij de andere grote partijen is het, zoals Harry Mulisch over het octaaf schreef, ‘hetzelfde maar anders’. Ook daar een verruiming van de zeggenschap van de leden in de partij. Ook daar veel beweging in kwesties die sinds mensenheugenis niet in beweging te brengen waren. Fortuyns revolte der burgers leverde de druk op die allerlei zaken vloeibaar heeft gemaakt. De meeste beweging lijkt zich voor te doen bij de vvd. Onder aanvoering van de verrassend tot fractieleider gekozen Jozias van Aartsen lijken de liberalen terug te keren naar hun negentiende-eeuwse inspiratiebronnen. We zien de wedergeboorte van het republikeinse ideaal van zelfbestuur door vrije burgers. Staatkundige veranderingen zijn niet langer taboe, waardoor Van Aartsens vvd zich naar het ‘radicale midden’ beweegt. Wie weet nodigt die positie eerstdaags zelfs uit tot de eis van modernisering van de monarchie.

Onder Frits Bolkestein agendeerde de vvd als eerste grote partij ‘het multiculturele drama’, om onder Hans Dijkstal het initiatief totaal uit handen te geven. Maar Van Aartsen - gesecondeerd of opgejaagd door Ayaan Hirsi Ali - heeft de vvd teruggevoerd naar de vuurlinie van deze kwestie. De liberalen grijpen het ver-

[p. 51]

schijnsel islamschool aan om scepsis over een middelpuntvliedend multiculturalisme te ventileren. Net als in de negentiende eeuw werpen ze zich op als hoeder van natie, secularisme en universele waarden. Grote kans dat dit programma van radicaal burgerlijk-moderne snit de vvd gaandeweg naar het politieke midden voert, links van een steeds conservatiever cda. Op termijn wordt dan ook weer een coalitie met Bos' PvdA mogelijk, zeker als de modernisering van die partij doorzet. Verbindingsstuk in zo'n coalitie kan zijn: gedeelde afkeer van de door het cda innig omhelsde vrijheid van onderwijs. PvdA en vvd zien geen van beide graag dat met behulp van artikel 23 van de Grondwet, dat vrijheid van onderwijs waarborgt, een islamitische zuil wordt opgericht.

Maar de opstelling van het cda is onvoorspelbaar. Ook premier Balkenende heeft zich tegen de vorming van een islamitische zuil gekant. In het licht van het confessionele beginsel ‘soevereiniteit in eigen kring’ is dit een ongerijmdheid, maar misschien breekt (vermeende) nood nu wet. In een nauwelijks opgemerkte uitgave van Christen-Democratische Verkenningen namen cda-denkers voorjaar 2003 afscheid van het multiculturalisme, de grondslag van de verzuiling. Zij omarmden een ‘patriottisch’ monocultura-lisme waarvoor neoliberalen zich niet zouden hoeven te schamen.

Alles beweegt. Geijkte zienswijzen op politieke sleutelkwesties die al decennia vastliggen, zijn plotseling aan het schuiven geraakt. Politiek Nederland leek in 2003 wel op de ‘bewogen beweging’ van een multipel van Jean Tinguely.

27-12-2003