Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land

[p. 46]

Een nieuwe consensus

De Nederlandse politiek worstelt al tientallen jaren met enkele omstreden kwesties. De verzorgingsstaat, Europa en immigratie zijn stuk voor stuk porseleinkastjes van onze pacificatiedemocratie. Periodiek flakkerde er tweestrijd over op, maar die werd vervolgens ook weer gesmoord onder een dekbed van angstvallige ‘eensgezindheid’. De drie politieke hoofdstromingen waagden het niet hun meningsverschillen uit te vechten.

Onze pacificatiedemocratie depolitiseert brandbare kwesties. Zijn confessionelen, sociaal-democraten en liberalen het ergens fundamenteel over oneens, dan ontstaat een sur place. In een land van politieke minderheden en evenredige vertegenwoordiging beschikt geen enkele groepering over een parlementaire meerderheid. Twee van de drie kunnen meestal weliswaar een meerderheid vormen, maar in een volgende coalitie hebben ze nummer drie misschien weer nodig. Die wisselende coalities lossen omstreden kwesties doorgaans dus niet op, maar houden ze hoogstens beheersbaar. De politiek stelt zaken uit, haalt de scherpe kantjes van conflicten af, kijkt de andere kant op, hoopt op een wonder en etaleert eensgezindheid.

Sinds er in de jaren vijftig beleidsconsensus ontstond over verzorgingsstaat en Europese integratie, bleven beide ‘projecten’ gepacificeerd, ook toen de onvrede almaar groeide over de ontwrichtende effecten van de verzorgingsstaat en het verlies aan soevereiniteit door ‘Europa’. Om andere redenen bleek ook immigratie de afgelopen tien jaar een te penibel onderwerp om de

[p. 47]

heersende dijkvrede prijs te durven geven.

Zolang de politieke hoofdstromingen het oneens zijn, is het vrijwel onmogelijk dat beladen kwesties werkelijk in beweging komen. De consensus belet immers iedere verandering, maar is tegelijk noodzakelijk om verandering te kunnen bewerkstelligen. In de regel is het bestel niet op eigen kracht tot dergelijke acrobatiek in staat. Des te opmerkelijker dus dat in al deze kwesties ten langen leste beweging lijkt te komen. Het ziet ernaar uit dat de oude beleidsconsensus wordt verlaten. Dat levert een fascinerende aanblik op. Hoewel toenmalig vvd-leider Hans Wiegel al in de jaren zeventig het debat over de verzorgingsstaat begon, slaagde hij er niet in de naoorlogse consensus te doorbreken. Nadien voegde de vvd zich ook weer in een harmonieus beheer. Zelfs de stelselherzieningen van de kabinetten-Lubbers tastten de consensus over de verzorgingsstaat niet aan. Sterker nog, die werd erdoor hersteld.

Maar inmiddels maakt Balkenende 11 dan toch echt werk van een houdbaarder verzorgingsstaat. PvdA en linksere oppositie stribbelen uit gewoonte tegen, bedingen uitstel, maar hun bijna rituele verzet mist het vroegere venijn - en intellectuele overtuigingskracht. Ook bij links lijkt het besef doorgedrongen dat bestaande arrangementen van de verzorgingsstaat niet altijd emanciperend werken, maar veel mensen in armoede en hulpeloosheid gevangen houden. Daar komt bij dat de vergrijzing haar schaduw vooruit begint te werpen. Het wordt de komende decennia weer ouderwets alle hens aan dek. De oude consensus is simpelweg niet meer houdbaar en een nieuwe begint zich af te tekenen: een versoberde, mobiliserende maar nog altijd brede verzorgingsstaat.

‘Europa’ is eveneens niet langer boven alle kritiek verheven en wordt niet meer blindelings door alle hoofdstromingen gesteund. Steeds vaker wordt de eu gezien als een noodlot waar politiek en publiek zich maar beter tegen kunnen wapenen. Een nieuwe consensus is er nog niet, maar de oude is schoksgewijs teloorgegaan. In het Nederlandse beleid komt de nadruk meer dan voorheen te liggen op ‘belang’ en ‘autonomie’. Ook op het ge-

[p. 48]

bied van immigratie is de oude opvatting aan gruzelementen dat daaraan nu eenmaal niets te doen valt. Niet geleidelijk, maar in één klap dient zich een nieuwe consensus aan: geen vrijblijvende integratie meer en bijna alleen nog selectieve, door economische overwegingen gestuurde immigratie.

Naar de oorzaken van de betrekkelijk plotselinge vloeibaarheid van deze kwesties hoeft niet lang te worden gezocht. Debatten blijken uiteindelijk toch niet helemaal immuun voor feiten. De vergrijzing is zo'n feit dat niet genegeerd kan worden. Ook de komende uitbreiding van de eu en een verruwing van de Europese omgangsvormen zijn feiten die indruk maken. Onmiskenbaar is ook ‘Fortuyn’ katalysator geweest in het ‘omdenken’ van deze lang sudderende kwesties, immigratie voorop. Fortuyn verbrak definitief de al verzwakte consensus en dwong het bestel tot een herschikking.

Fascinerend is hoe PvdA-leider Wouter Bos op kousenvoeten zijn partij herpositioneerde. Aan een bijdrage tot een nieuwe nationale consensus inzake Europa is hij nog onvoldoende toegekomen. Maar met een nauwelijks zichtbare schaarbeweging - een ogenschijnlijk onopmerkelijk verhaal in de Volkskrant begin december 2003, gevolgd door een opmerkelijk interview in nrc Handelsblad - trok hij wat immigratie betreft het initiatief naar zich toe. Bos vindt dat arbeidsmigranten niet meer meteen bij de verzorgingsstaat moeten kunnen aankloppen en wil zo'n regime zelfs laten gelden voor gezinsvormers en -herenigers.

De manoeuvre stelt Bos in staat de architect van een nieuwe immigratieconsensus te worden. In ruil daarvoor kan hij ook zijn stempel zetten op een nieuwe consensus over een houdbare verzorgingsstaat. Natuurlijk kan Bos ook onbuigzaam oppositie gaan voeren, maar tot een markante bijdrage aan het vlot trekken van vastgelopen kwesties zal dat niet leiden. De keus lijkt eenvoudig.

13-12-2003