Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land

[p. 40]

Keerpunt '03

De voorbije tumultueuze jaren drijven de vergetelheid tegemoet. Fortuyn, Leefbaar Nederland, Nagel, Rotterdam, lpf, Melkert, het i-woord (immigratie), de Opstand der Burgers, Dijkstal, Van der G.? Tja, nu u het zegt begint er een belletje te rinkelen, maar hoe zat het ook alweer? Vergeten, verdrongen, vermeden. Opwinding en ontregeling zijn even leuk, maar daarna moet alles snel weer gewoon worden. Dieper dan de flirt met chaos gaat de liefde voor normaliteit en voorspelbaarheid. Het is daarom nauwelijks verwonderlijk dat het waarlijk kleinburgerlijke (géén scheldwoord) cda met de Fortuynse revolutie kon gaan strijken.

Toen de kladderadatsch voorjaar 2002 kwam, stonden de christen-democraten netjes klaar. Na jaren in de woestijn, forse investeringen in programmatische vernieuwing, een paleisrevolutie die partijleider Jaap de Hoop Scheffer de kop kostte, stond Balkenende op het juiste ogenblik op de juiste plaats en vielen de stukjes van een ogenschijnlijk onoplosbare puzzel (hoe keert het cda terug in het centrum van de macht?) toch nog in elkaar. Balkenende werd lijsttrekker van het ‘vernieuwde’ cda, sloot een niet-aanvals-verdrag met Fortuyn, en haalde de oogst van de maatschappelijke onvrede binnen. Fortuyn bleekte Paars, deed de voorwas, Balkenende zette zich aan de hoofdwas. Zijn eerste kabinet had een valse start door de Hoekse en Kabeljauwse twisten bij de lpf, maar nieuwe verkiezingen leverden ten slotte wederom een confessioneel-liberale coalitie op - nu met d66.

De terugkeer naar ‘normaliteit’ gaat intussen ver. Balkenendes

[p. 41]

plannen met sociale zekerheid en ziektekosten halen veel overdadige krullen en slingers uit Nederlands extravagante verzorgingsstaat. Daarvoor in de plaats komt, alsof de naoorlogse PvdA-leider Drees alsnog zijn zin krijgt, een ‘waarborgstaat’: sociale zekerheid die stoelt op eigen verantwoordelijkheid. Het is een politiek feit van de eerste orde dat juist confessionelen, met liberale steun, leiding geven aan deze terugtocht. Meer dan de sociaal-democraten waren zij de ontwerpers van een verzorgingsstaat vol buitenissigheden: almacht van sociale partners in de sociale zekerheid; rampzalige wao; veel te scheutige Bijstandswet; langdurige ww-uitkeringen. Alles op een onderbouw van christelijke barmhartigheid die blind was voor menselijke zwakheden. Dat oude sentiment staat ver af van de nieuwe uitgangspunten. Voor Balkenende 11 spreekt het niet langer vanzelf om zwakken blindelings te beschermen, wel om ze sterker te maken. Van ‘verzorging’ naar empowerment, kan het credo luiden.

Onder confessioneel-liberale impuls ontstaat zo alsnog de door Drees gewenste ‘rechtsorde van de arbeid’. Een stelsel dat arbeid mobiliseert, beschermt en emancipeert in plaats van een premie op leegloop te zetten en werken almaar te problematiseren. Er kleven vast oneffenheden aan de voorstellen van het kabinet, niettemin vormen zij het soort moderniseringsprogramma dat de PvdA allang met Paars had moeten bekokstoven. Maar in ruil voor haar deelneming aan het paarse kabinet blokkeerde die partij veelal effectieve hervormingen van de sociale zekerheid.

Sinds de jaren zeventig vervult de verzorgingsstaat, bij gebrek aan beter, voor links de rol van plaatsvervangende ideologie. Links verdedigde de status-quo, ‘verworven rechten’ golden als ultiem argument. (Maar ook de adel had ooit verworven rechten.) Aan de sociale zekerheid, ook haar evidente uitwassen, mocht niet worden getornd. Iedere aanpassing werd daarmee een nederlaag voor links. De wao-crisis uit 1991, met partijleider Kok in de rol van beul, is in de PvdA nog steeds een open zenuw. De broodnodige - maar niet erg adequate - wetswijzigingen van begin jaren negentig werden ook niet als wenselijk gepresenteerd maar als onvermijdelijk, als een nederlaag tegen de realiteit.

[p. 42]

Balkenende 11 lijkt die fout niet te maken. De voorgestelde hervormingen heten niet onvermijdelijk, maar wenselijk. Links daarentegen volhardt in zijn nederlagenstrategie en staat straks weer met lege handen. Het houdt veranderingen hooguit wat op en biedt geen zicht op een beter stelsel. Het noemt het schandalig om in slechte tijden in de sociale zekerheid in te grijpen en te bezuinigen, maar verzuimde het zelf in de vette paarse jaren te doen. De opponerende PvdA krijgt het moeilijk, ook al omdat partijleider Bos tijdens de informatie veel weggaf. Daarbij komt dat de partij niet één front vormt tegen de kabinetsplannen. Zo zei oud-informateur Leijnse in Trouw: ‘Ik ben het ermee eens dat een verzorgingsstaat die mensen collectief voor de risico's van ziekte, arbeidsongeschiktheid en werkloosheid verzekert, tot passiviteit aanzet.’ Drees had het niet beter kunnen zeggen, Balkenende zegt het hem na.

Het verwijt waart rond dat het kabinet ‘geen visie heeft’. Maar de stukken over de kabinetsplannen bewijzen het tegendeel. Het probleem is vooral dat het kabinet tot nu toe nauwelijks aansprekende politici op de been heeft gebracht die zijn visie met verve uitdragen. Ook Balkenende moet in dit opzicht nog veel leren. De vision thing is niet het probleem, wel een technocratische presentatie en argumentatie. Al met al staat er in Nederland iets ingrijpend te veranderen. Er lijkt een nieuw keerpunt bereikt. Daags voor Prinsjesdag 2003 zakte het vertrouwen in het kabinet naar een dieptepunt. Balkenende heeft vier jaar om er iets aan te doen.

20-09-2003