Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land

[p. 37]

Goed en kwaad geld

Het voorjaarsoverleg tussen Balkenende 11 en de ‘sociale partners’, werkgevers en werknemers, vond pas de eerste week van juli 2003 plaats. Minister Zalm van Financiën, sterke man van Balkenende 11, bedierf de sfeer bij voorbaat door nog eens drie miljard aan bezuinigingen aan te kondigen. De ‘partners’ - van elkaar, niet van het kabinet - waren niet enthousiast, de vakcentrales het minst. Liever een vast uitgavenkader dan steeds weer extra bezuinigingen, luidde, terecht, een van de bezwaren. Maar de vakcentrales lijken er - met of zonder kader - toch vooral op gebrand om bezuinigingen kost wat kost te blokkeren. De verlate ‘kennismakingsbijeenkomst’ leverde dan ook niets op.

De bonden zijn als vanouds in de ban van de angstvisioenen uit het keynesiaanse kanarieboekje: ‘onderbesteding’ en ‘vraaguitval’ zouden onvermijdelijk uitmonden in massawerkloosheid. Het kabinet, zeggen zij, moet ‘de economie niet kapotbezuinigen’. Wie de economische stagnatie met bezuinigingen te lijf gaat, bevordert de verdere neergang van de economie. Elders in de eu voert men de bestedingen juist ‘anticyclisch’ op en nemen regeringen het ‘even niet zo nauw’ met de emu-tekortnorm. Dat zulke geluiden bij de vakbeweging opklinken, verbaast niet. Maar ook aan werkgeverszijde deed men zuinigjes over het schrappen van investeringen in ‘kenniseconomie’ (onderwijs) en infrastructuur.

Dergelijke reacties suggereren dat bezuinigen op overheidsuitgaven automatisch inhoudt dat er geld aan de economie wordt ont-

[p. 38]

trokken. Die suggestie is misleidend. Als de overheid ten behoeve van lastenverlichting bezuinigt, worden bedrijven en burgers immers in staat gesteld zelf het geld te besteden dat de overheid niet uitgeeft. Van ‘onttrekking’ en negatieve macro-economische effecten is dan niet per se sprake. Ook een hoger tekort, waar de vakbeweging op aandringt, houdt niet vanzelfsprekend in dat de overheid meer moet besteden.

Langs de weg van lastenverlichting kan tekortfinanciering ook leiden tot hogere bestedingen of investeringen van burgers en bedrijven. In zijn tijd deed de Amerikaanse president Reagan dat heel succesvol - onder protest van de voorvechters van big government. Bush probeert dat kunststukje nu te herhalen. Wie gelooft dat de overheid haar bestedingen moet opvoeren om uit een recessie te raken, gaat er stilzwijgend van uit dat zij ons geld nuttiger besteedt dan bedrijven en particulieren. Die opvatting leidt bijna dwingend tot de conclusie dat ons land niet zonder een omvangrijke collectieve sector kan. Momenteel gaat daar rond de 40 procent van het nationaal inkomen om. Twintig jaar geleden was dat nog meer dan 60 procent.

In de tussenliggende jaren zijn de collectieve bestedingen (‘overdrachtsuitgaven’ aan vooral sociale zekerheid en subsidies voorop) systematisch teruggedrongen. Dat is gepaard gegaan met een opmerkelijke welvaartsgroei. Het terugdringen van de collectieve sector heeft daarbij nauwelijks geleid tot grotere inkomensongelijkheid - zoals het verzet tegen de ‘afbraak van de verzorgingsstaat’ steevast veronderstelt. In het rapport Inkomens verdeeld stelde het Sociaal en Cultureel Planbureau onlangs vast dat de inkomensverschillen eind jaren tachtig inderdaad enigszins toenamen. Dat gebeurde echter niet als onbedoelde nevenwerking van bezuinigingen, maar met opzet. Met name door verlaging van de uitkeringen in die no-nonsensejaren, om te geringe inkomensverschillen tussen werkenden en uitkeringsgerechtigden te vergroten. In de paarse jaren negentig namen, ondanks de heel zichtbare ‘exhibitionistische zelfverrijking’ van een kleine groep, inkomensverschillen over het geheel genomen niet langer toe.

Het temmen van collectieve uitgaven gebeurt doorgaans om

[p. 39]

ontspoorde overheidsfinanciën te saneren. De laatste jaren leeft daarnaast steeds nadrukkelijker de wens om burgers en bedrijven meer zeggenschap over bestedingen te geven en de overheid minder. De overheid blijkt immers lang niet altijd in staat om betere keuzes te maken dan de burgerij. Enkele recente ‘centenkwesties’ demonstreren dit ten overvloede.

We hebben kunnen lezen over de doodsstrijd van Kliq, voorheen Arbeidsvoorziening, troeteldier van Paars, dat zijn nadruk op ‘werk, werk, werk’ bekocht met reusachtige uitgaven voor arbeidsbemiddeling. Kliq moest, afgeslankt en wel, in de markt op eigen benen kunnen staan, maar al binnen drie jaar bleek dat niet haalbaar - ondanks een aanzienlijke bruidsschat. Faillissement kan nu alleen vermeden worden door massaontslagen en drastische loonsverlagingen voor het resterende personeel. Ineffectief, inefficiënt. Kortom, al die jaren veel te duur geweest: de overheid besteedde haar geld slecht.

Andere actuele voorbeelden. Balkenende 11 rationaliseert het uwv, de nieuwe uitkeringsfabriek, en hevelt taken over naar de (veel efficiëntere) Belastingdienst. Gevolg: het uwv kan met 7000 banen minder. Of neem de megakosten van een jarenlang falend asiel- en immigratiebeleid. Terwijl Balkenende 11 eindelijk asielcentra sluit en het Centraal orgaan Opvang Asielzoekers (coa) inkrimpt, rekent het Centraal Planbureau (cpb) de natie voor hoe dramatisch inadequaat het immigratiebeleid al die jaren is geweest. De allerbeste bedoelingen hebben geleid tot een allerbelabberdste arbeidsmarktparticipatie van nieuwkomers.

Onderwijs, zorg en veiligheid zijn begin van de nieuwe eeuw de heilige drie-eenheid van politiek Den Haag. ‘Beleidsintensiveringen’ komen daar terecht. Dan is het oppassen geblazen. Extra uitgaven leidden eerder amper tot meer mensen voor de klas, handen aan het bed of blauw op straat. Nu al is te voorzien dat de cpb's en Berenschots van deze wereld over enkele jaren zullen vaststellen dat de overheid alweer belastinggeld ondoelmatig heeft uitgegeven.

05-07-2003